Ada albo Żar

Ada albo Żar. Kronika rodzinna

Ada albo Żar. Kronika rodzinna (ang. Ada or Ardor: A Family Chronicle) to anglojęzyczna powieść autorstwa Vladimira Nabokova, napisana w 1968 roku i opublikowana w 1969. Dzieło składa się z pięciu części i opowiada o długoletnim kazirodczym romansie pomiędzy głównym bohaterem, Vanem Veenem, a jego siostrą, Adą Veen. Akcja powieści toczy się na fikcyjnej planecie, zwanej Antyterrą. Utwór zawiera wiele literackich aluzji i jest grą z konwencją powieści. Ada miała być ukoronowaniem twórczości Nabokova oraz zwieńczeniem gatunku powieściowego.

Okoliczności powstania powieści

W 1959 roku Nabokov spisywał swoje refleksje na temat natury czasu, a od 30 listopada tego roku pracował nad dziełem, które nazywał: Listy na Terrę (Letters to Terra), Droga Terro (Dear Terra), Terra incognita lub Listy z Luny (Letters from Luna). Rozważania o czasie, rozwijane przez niego w latach 1963–1965, zostały włączone do Ada jako Faktura czasu – opowiadanie stworzone przez głównego bohatera. Listy na Terrę to tytuł dzieła napisanego przez bohatera powieści. Ostateczny pomysł na powieść zrealizował się w lutym 1966 roku, a Nabokov intensywnie nad nią pracował, szczególnie jesienią 1967 roku, pisząc około osiem godzin dziennie. Już w trakcie pisania powieść przyciągała uwagę filmowców, którzy przybywali do Nabokova, by dyskutować o ewentualnej ekranizacji. Wśród nich był Robert Evans z Paramount Pictures, który sugerował, by film wyreżyserował Roman Polański. Ostatecznie w 1968 roku prawa do ekranizacji nabyła Columbia Pictures za pół miliona dolarów. W lutym 1968 roku Nabokov miał już gotowych 500 stron Ada, a jesienią tego samego roku poprawił i przygotował Fakturę czasu, korzystając ze swoich wcześniejszych notatek. Całość powieści, mająca 850 stron maszynopisu, została ukończona 16 października 1968, a korekta była gotowa na wiosnę roku następnego.

Publikacja i przekłady utworu

Pierwsze fragmenty powieści (8 rozdziałów) zadebiutowały w „Playboyu” (nr 4, 1969), natomiast cała powieść ukazała się w USA w maju 1969 roku, wydana przez McGraw-Hill Book Company. Wydanie brytyjskie trafiło do rąk czytelników w październiku tego samego roku, opublikowane przez Weidenfeld and Nicolson. W 1971 roku w serii „Penguin Books” wydano Ada z przypisami Vivian Darkbloom (którego autorem był Nabokov, a pseudonim stanowił anagram jego imienia i nazwiska).

Przekłady

Nabokov rozważał samodzielne przetłumaczenie Ada na język rosyjski, tak jak wcześniej zrobił to z Lolitą. Choć ten plan nie doszedł do skutku, pisarz nadzorował kilka przekładów Ada na inne języki, w tym włoski. Tłumacze niemieccy musieli trzykrotnie osobiście konsultować się z autorem, aby upewnić się o poprawności przekładu, przyjeżdżając do niego do Montreux. Nabokov wprowadził także zmiany w tłumaczeniu francuskim, tworząc w zasadzie autorską francuską wersję Ada. Pierwszym przetłumaczonym wydaniem była wersja włoska, opublikowana w 1969 roku. Kolejne tłumaczenia obejmowały języki: niderlandzki, hiszpański, duński, japoński oraz portugalski.

Pierwszy polski przekład Ada, wykonany przez Leszka Engelkinga, ukazał się 11 marca 2009 roku, wydany przez Muza SA.

Recepcja powieści

Książka była intensywnie reklamowana przez wydawnictwo, co przyczyniło się do jej wysokich wyników sprzedaży – Ada zajęła czwarte miejsce na liście bestsellerów „New York Timesa”, a jej recenzje ukazywały się na pierwszych stronach najważniejszych czasopism. Recenzenci mieli różne opinie na temat powieści – zarówno entuzjastyczne, jak i krytyczne. Alfred Kazin w „Saturday Review” uznał Ada za zwieńczenie trylogii najwybitniejszych dzieł Nabokova, w skład której wchodziły także Lolita oraz Blady ogień. Z kolei Alfred Appel junior w „The New York Times Book Review” określił książkę mianem wielkiej bajki, a samego pisarza zestawił z Kafką, Proustem i Joyce’em (później Appel junior wycofał się z tej opinii, twierdząc, że pisał ją w stanie euforii i że powieść jest zbyt wymyślna). Matthew Hodgart w The New York Review of Books chwalił Ada za doskonałe fragmenty erotyczne oraz język powieści. Natomiast Morris Dickstein w „New Republic” określił dzieło Nabokova jako najbardziej przecenioną książkę dekady, uznając ją za pretensjonalną. Philip Toynbee natomiast zauważył w Ada skrajny ekshibicjonizm. Również późniejsi i współcześni badacze twórczości Nabokova są podzieleni w ocenie tej powieści – niektórzy uważają ją za najlepsze dzieło pisarza (m.in. Stephen Jan Parker), inni za całkowicie nieudane (m.in. Andrew Field).

Wielu recenzentów widziało w powieści rysy autobiograficzne, dostrzegając w tytułowej bohaterce portret Véry Nabokov, żony pisarza. Nabokov bardzo ostro reagował na takie insynuacje, upominając autorów takich recenzji, w tym Matthew Hodgarta i Johna Updike’a.

Zarys treści

Akcja powieści toczy się na fikcyjnej planecie o nazwie Antyterra, która przypomina Ziemię. Narrator, Van Veen, jest synem Demona Veen i obłąkanej Aquy, która była opętana wiarą w obcą planetę, Terrę. Demon przez całe życie miał romans z siostrą swojej żony, Mariną, zamężną z jego bratem Danem Veen; Aqua spędzała życie w zakładach dla psychicznie chorych, w jednym z nich popełniła samobójstwo. W 1884 roku czternastoletni Van przyjeżdża do Ardis Hall, majątku swojego wuja, Daniela. Tam poznaje swoje kuzynki, córki Daniela i Mariny – dwunastoletnią Adę oraz ośmioletnią Lucette. Początkowo Ada irytuje Vana, jednak z czasem zaczyna odczuwać coraz silniejsze pożądanie do niej. Ich relacja rozwija się, prowadząc do pierwszych pocałunków i pieszczot. Pewnej nocy, gdy wszyscy opuszczają dom, aby obserwować pożar stodoły, w domu zostają tylko Ada i Van, co prowadzi do ich pierwszego stosunku seksualnego. Gdy ich miłość się rozwija, odkrywają, że tak naprawdę nie są kuzynami, lecz rodzeństwem – oboje są dziećmi Demona i Mariny, a Lucette jest ich siostrą przyrodnią. Ta wiedza nie przeszkadza im w kontynuacji romansu, który często zostaje przyłapany przez Lucette. We wrześniu Van opuszcza Ardis, a przez następne cztery lata jego kontakt z Adą ogranicza się do kilku krótkich spotkań i wymiany zaszyfrowanych listów. Van studiuje medycynę i odnosi sukcesy, występując jako zamaskowany akrobata, Mascodagama. W 1888 roku ponownie odwiedza Ardis Hall, aby być blisko Ady, jednak dowiaduje się, że nie była mu wierna – zdradzała go z Percym de Prey oraz chorym nauczycielem muzyki, Rackiem. Wściekły Van opuszcza Ardis, zamierzając zemścić się na kochankach Ady. W pociągu spotyka przyjaciółkę Ady, Cordulę, z którą flirtuje. Na dworcu atakuje nieznanego wojskowego, Tappera, z którym staje do pojedynku, w wyniku którego zostaje ranny. W szpitalu spotyka Racka, jednak rezygnuje z zemsty, gdyż nauczyciel muzyki jest umierający. Po wyjściu ze szpitala Van zaczyna romansować z Cordulą, z którą się wprowadza. Od niej dowiaduje się, że Percy de Prey zmarł podczas służby wojskowej.

Van studiuje psychiatrię i w 1891 roku publikuje pod pseudonimem Voltemand powieść Listy z Terry. Otrzymuje kilka listów od Ady, ale pozostaje na nie obojętny. Swoje potrzeby erotyczne zaspokaja w ekskluzywnych domach publicznych o nazwie „Willa Wenus”. W 1892 roku odwiedza go Lucette, która teraz ma już szesnaście lat i jest studentką historii sztuki. Wyznaje mu miłość i zostawia list od Ady, w którym zapowiada swoją wizytę. Po przybyciu Ady ich romans rozkwita na nowo, a Lucette opuszcza miasto, gdyż kochankowie próbują włączyć ją do swoich igraszek.

Umiera Daniel Veen, a do mieszkania Vana przychodzi Demon, aby poinformować syna o śmierci wuja. Zastaje Adę i odkrywa kazirodczy związek swoich dzieci. Próbuje nakłonić Vana do zakończenia romansu. Van zgadza się z ojcem, zrywa z Adą i podejmuje próbę samobójczą.

Van stara się zapomnieć o Adu, podróżując i oddając się nauce, podczas gdy Ada wychodzi za mąż za hodowcę bydła, Andrieja Vinelander. Lucette, wciąż zakochana w Vanie, rezerwuje miejsce na statku „Tobakoff”, którym płynie jej ukochany. W trakcie rejsu usilnie dąży do uwiedzenia go, jednak jej plan się nie udaje, gdyż Van zauważa Adę, grającą rolę Andaluzyjki w filmie Ostatnia przygoda don Juana, który oboje oglądają na pokładzie. Zrozpaczona Lucette popełnia samobójstwo, skacząc z pokładu „Tobakoffa”.

W 1905 roku Van spotyka Adę, Andrieja oraz jego siostrę Dorothy. Między Vanem a Adą na nowo rodzi się romans. Bohaterka rozważa porzucenie męża, jednak rezygnuje z tego, gdy odkrywa, że jest on chory na gruźlicę. Przez siedemnaście lat opiekuje się Andriejem, a po jego śmierci ponownie spotyka się z Vanem. Kochankowie żyją razem aż do śmierci, szczęśliwi, mimo że Van czasem zdradza Adę. Przed swoją śmiercią Van postanawia napisać powieść o swoich wspomnieniach. Ada jest tą powieścią, zawierającą dopiski tytułowej bohaterki i uwagi wydawcy.

Antyterra

Akcja Ada dzieje się na fikcyjnej planecie zwanej Antyterrą (czasem określanej jako Demonia). Planeta ta przypomina Ziemię, ale różni się pod wieloma względami. Jednym z nich jest przesunięcie czasowe – antyterriański wiek XIX odpowiada mniej więcej rzeczywistemu wiekowi XX na Ziemi.

Polityka i geografia Antyterry

W świecie Antyterry Rosja jest częścią Stanów Zjednoczonych, tworząc razem Amerosję. Dużą część tego świata zajmują barbarzyńcy Tatarzy; ich kraj, Tataria, rozciąga się od Bałtyku i Morza Czarnego aż do Oceanu Spokojnego. Bałkany i Indie są pod władzą Anglii i USA, a Francja została zaanektowana przez Anglię od 1815 roku. W stosunku do Ziemi występują też liczne zmiany nazw miejscowości, np. Paryż to Lutecja (choć narrator czasami używa również ziemskiej nazwy), a Chose to odpowiednik ziemskiego Cambridge.

Walutą używaną w Amerosji są dolary (zwane złotymi lub zielonymi), pojawiają się także stellary (prawdopodobnie dolary przyozdobione gwiazdami), a w niektórych regionach używa się rubli.

Technologia

Na Antyterze stosowanie elektryczności oraz mówienie o niej jest prawnie zabronione i obwarowane tabu obyczajowym oraz moralnym. Słowo „telegraf” również uznawane jest za nieprzyzwoite. Mieszkańcy posługują się zamiast ziemskich telegrafów i telefonów takimi urządzeniami jak: aerogram, hydrogram, kablogram, momentogram, dorofon oraz kampusofon (prawdopodobnie dorofon służy do komunikacji w obrębie kampusu). Na planecie istnieją też latające dywany.

Religia

Bóg ziemski na Antyterze nosi nazwę Log, chociaż w powieści pojawia się także słowo „Bóg”, m.in. w kontekście antyterriańskiego św. Augustyna czy w rosyjskim zwrocie „Boże mój”. Część mieszkańców Antyterry wierzy, że po śmierci dusza ludzka udaje się na bliźniaczą planetę – Terrę. Wiele osób jednak odrzuca istnienie Terry, która jest przedmiotem badań terrologii, będącej częścią psychiatrii. Van Veen specjalizuje się w tej dziedzinie.

Przypisy

Bibliografia

Leszek Engelking Posłowie. W: Vladimir Vladimirovič Nabokov, przeł. Leszek Engelking: Ada albo Żar: kronika rodzinna. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-542-3. Brak numerów stron w książce.

Brian Boyd: Nabokov: dwa oblicza. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2006. ISBN 83-7163-444-7. Brak numerów stron w książce.

Leszek Engelking: Vladimir Nabokov. Warszawa: Czytelnik, 1989. ISBN 83-07-01628-2. Brak numerów stron w książce.

Stacy Schiff: Véra Nabokova: portret małżeństwa. Warszawa: „Twój Styl”, 2005. ISBN 83-7163-521-4. Brak numerów stron w książce.