Ad orientem
Termin ad orientem (łac. ku wschodowi) odnosi się do postawy uczestników mszy. Wskazuje on, że zarówno kapłan, jak i wierni znajdują się po tej samej stronie ołtarza, zwracając się w jego stronę, co oznacza, że kapłan stoi plecami do zgromadzonych. Nazwa ta wywodzi się z tradycji orientowania kościołów, gdzie ołtarz umieszczano przy wschodniej ścianie świątyni; współcześnie termin ten niekoniecznie musi być związany z rzeczywistym kierunkiem wschodnim. W liturgii Kościoła ad orientem symbolizuje oczekiwanie na paruzję Jezusa Chrystusa, który „przyjdzie powtórnie ze wschodu”.
Historia praktyki ad orientem
Początkowo ołtarze w chrześcijańskich świątyniach, inspirowanych synagogami, były wolnostojące (w apsydzie znajdowało się krzesło biskupa), a celebrans zwracał się w tym samym kierunku co wierni. Z biegiem czasu, katedra biskupia została przeniesiona na boczną ścianę budynku, a w jej miejsce w apsydzie zainstalowano ołtarz. W rezultacie ustaliła się praktyka budowania ołtarza w ścisłym połączeniu ze ścianą, co uniemożliwiało celebrację w inny sposób niż ad orientem.
Nieporozumienia dotyczące liturgii
Istnieje błędne przeświadczenie, że jest to jedyny sposób odprawiania liturgii zgodnej z mszałem Piusa V, znanym obecnie jako nadzwyczajna forma rytu rzymskiego. W rzeczywistości, sam mszał dopuszcza możliwość odprawiania liturgii versus populum; zdarzały się bowiem przypadki, gdzie ołtarz umieszczano przy zachodniej ścianie świątyni (jak na przykład w bazylice watykańskiej), co sprawiało, że kapłan, stojąc zwrócony ku wschodowi, kierował się w stronę wiernych.
Zmiany po Soborze Watykańskim II
Po zmianach w liturgii, które miały miejsce po Soborze Watykańskim II, praktyka ad orientem została w dużej mierze zaniedbana, chociaż nie była bezpośrednio postulowana przez konstytucję Sacrosanctum concilium. Instrukcja wykonawcza „Inter oecumenici” z 1964 roku zachęcała do budowy ołtarzy w taki sposób, aby możliwe było celebrowanie twarzą do ludu. W efekcie w wielu kościołach zaczęto wprowadzać nowe ołtarze umieszczone dalej od ściany, a w niektórych przypadkach całkowicie przebudowano wnętrza. W nowo wznoszonych świątyniach stało się regułą, aby ołtarz był budowany w sposób umożliwiający odprawianie liturgii w stronę wiernych. Niemniej jednak, mszał Pawła VI uwzględnia obie formy celebracji, wskazując w odpowiednich momentach, kiedy kapłan ma się odwrócić do zgromadzonych. Przykładami miejsc, gdzie celebracja w formie zwyczajnej rytu rzymskiego odbywa się ad orientem, są kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze oraz Katedra Wawelska.