Actiones in rem (znane także jako vindicationes lub petitionis) to powództwa o charakterze rzeczowym. W ramach prawa rzymskiego stanowią one grupę powództw, które mają na celu ochronę praw podmiotowych bezwzględnych (rzeczowych).
Cechy charakterystyczne
Gaius opisał powództwa rzeczowe w następujący sposób:
W przypadku powództw in rem, roszczenie powód mógł kierować – w przeciwieństwie do actiones in personam – przeciwko każdemu, kto naruszał chronione przez dane powództwo prawo rzeczowe (skuteczne erga omnes). Z tego powodu osoba pozwana nie była wymieniana w intentio formułki, która zawierała jedynie stwierdzenie, że sporna rzecz jest własnością powoda (lub przysługuje mu inne prawo rzeczowe). Różnica między actiones in personam a actiones in rem stała się podstawą podziału praw podmiotowych na względne i bezwzględne. Powództwa in rem chroniły również niektóre stany faktyczne, takie jak actio Publiciana, która chroniła posiadanie.
Podział powództw na in rem i in personam był kluczowym sposobem systematyzacji skarg w prawie rzymskim.
Actiones in rem a actiones arbitrariae
W ramach procesu formułkowego obowiązywała zasada pieniężnej kondemnacji (condemnatio pecuniaria). Oznaczało to, że powód mógł zasadniczo domagać się jedynie pieniężnego odszkodowania za utraconą rzecz. Jednakże, aby powód mógł odzyskać przedmiot, pretor upoważniał sędziego do zasądzenia od pozwanego kwoty pieniężnej dopiero w przypadku, gdy na wezwanie sędziego (arbitrum) pozwany nie wydał (nie okazał) rzeczy powodowi. Takie powództwa określano mianem arbitralnych.
Bierna postawa pozwanego
Pozwany w ramach powództwa rzeczowego nie miał obowiązku angażowania się w spór – mógł się nie bronić. W takiej sytuacji pretor przyznawał posiadanie spornej rzeczy powodowi, bez konieczności kierowania sprawy do sądu. Było to często wykorzystywane jako element innych czynności prawnych, takich jak in iure cessio (które było pozornym procesem o rzecz).
Skutki litis contestatio
W sprawach o prawa rzeczowe, dokonanie litis contestatio nie prowadziło do konsumpcji skargi. Oznaczało to, że powód miał prawo ponownie wnieść skargę w tej samej sprawie. Aby jednak zapobiec powtarzaniu procesów, pretor udzielał pozwanemu, który mógł być ponownie zaskarżony w sprawie już wcześniej osądzonej przez litis contestatio, specjalnych zarzutów procesowych (exceptio rei in iudicium deductae lub exceptio rei iudicatae). Zarzuty te mogły być podnoszone w obu etapach (in iure i apud iudicem) i skutkowały oddaleniem powództwa.
Przykłady powództw rzeczowych
Do najbardziej charakterystycznych skarg rzeczowych należą:
- rei vindicatio,
- actio negatoria,
- actio Publiciana,
- actio hypothecaria,
- hereditatis petitio.
Bibliografia
Marek M. Kuryłowicz, Adam A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116. Brak numerów stron w książce.
Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie, Wydanie II, Poznań 1992, ISBN 83-01-10031-1.
Przypisy