Actio Pauliana (łac. skarga pauliańska) to instytucja znana z prawa rzymskiego, która daje wierzycielom możliwość dochodzenia roszczeń w sytuacji, gdy ich interesy są zagrożone działaniami dłużnika (fraus creditorum). Celem tej skargi jest odwrócenie skutków takich działań.
Charakterystyka powództwa
Geneza skargi Pauliańskiej jest nieznana, a jej pierwsze wzmianki pojawiają się jedynie w kompilacji justyniańskiej.
To powództwo miało na celu uzupełnienie ochrony wierzycieli, wspieranej przez specjalny interdykt pretorski – interdictum fraudatorium. Interdykt ten miał za zadanie unieważnienie czynności dokonanych przez dłużnika (fraudatora), które szkodziły wierzycielom, a także doprowadzić do restytucji zmniejszenia jego majątku. Powództwo mogło być skierowane zarówno przeciwko samemu fraudatorowi, jak i wobec osób trzecich, które zyskały na jego działaniach. Wyrok w sprawie dotyczył pełnego odszkodowania za straty poniesione przez wierzycieli w wyniku działań dłużnika. Jeśli jednak powództwo było wnoszone po upływie roku od egzekucji (venditio bonorum lub distractio bonorum), pozwany był zobowiązany jedynie do zwrotu wzbogacenia, o ile nadal je posiadał.
Actio Pauliana należy do actiones arbitrariae, co oznacza, że do zasądzenia nie dochodziło, jeśli pozwany, w odpowiedzi na wezwanie sędziego, zwrócił rzecz lub zgodził się na unieważnienie umowy.
Przesłanki zastosowania skargi pauliańskiej
Podstawowym warunkiem zastosowania skargi pauliańskiej była możliwość odwołania czynności prawnej. Czynności, które były nieodwołalne, takie jak objęcie spadku czy wyzwolenie niewolnika, nie mogły być przedmiotem skargi. Niemniej jednak, wyzwolenia dokonane w sposób fraudatoryjny były uznawane za nieważne na mocy lex Aelia Sentia.
Czynność prawna fraudatora prowadziła do realnego zmniejszenia jego majątku. Mogła ona mieć charakter pozytywnego działania, na przykład poprzez zaciągnięcie nowego długu, ale mogła także polegać na zaniechaniu, na przykład niewniesieniu skargi w odpowiednim czasie. Skarga Pauliańska nie mogła być stosowana, jeśli dłużnik nie skorzystał z możliwości wzbogacenia się, na przykład nie przyjmując spadku lub darowizny.
Skutkiem czynności prawnej musiała być szkoda dla wierzycieli, co oznaczało niemożność zaspokojenia ich roszczeń w całości lub w części. Fakt ten uważano za udowodniony, jeżeli wszczęto na majątku dłużnika postępowanie egzekucyjne.
Dłużnik musiał być świadomy, że dokonując określonych czynności, powoduje lub powiększa swoją niewypłacalność (consilium fraudis).
Za pomocą skargi pauliańskiej można było pozywać zarówno fraudatora, jak i osoby trzecie, które wzbogaciły się w wyniku jego działań. Jeżeli osoba trzecia nabyła od fraudatora wartość majątkową odpłatnie, mogła być pozwana, jeśli działała w złej wierze, tzn. wiedziała, że jej działania szkodzą wierzycielom (scientia fraudis). Osoba trzecia mogła również zostać pozwana, nawet działając w dobrej wierze, jeśli nabyła wartość majątkową nieodpłatnie.
Bibliografia
Marek M. Kuryłowicz, Adam A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116. (Brak numerów stron w książce)
Władysław Rozwadowski, „Prawo rzymskie”, Wydanie II, Poznań 1992, ISBN 83-01-10031-1.