Actio w prawie rzymskim
Actio (pochodzące od łacińskiego agere – oznaczającego „działać”) to termin, który w prawie rzymskim odnosił się do skargi sądowej i powództwa, czyli czynności procesowej, za pomocą której powód (actor) inicjował postępowanie przeciwko pozwanemu (reus) oraz dążył do realizacji swoich roszczeń. W prawie rzymskim podział na prawo materialne i procesowe nie miał tak kluczowego znaczenia jak obecnie, dlatego actio było traktowane jako synonim prawa podmiotowego (roszczenia chronionego skargą). Ponadto, do końca republiki wszelkie czynności sądowe były przeprowadzane wyłącznie w formie ustnej, co sprawiało, że actio odnosiło się również do pojęcia pozwu.
Rzymski jurysta Celsus definiował skargę w następujący sposób:
Rozwój pojęcia
W procesie legisakcyjnym termin actio odnosił się do działań obu stron postępowania, natomiast w procesie formułkowym dotyczył ogółu czynności procesowych powoda.
W miarę rozwoju procesu kognicyjnego zaczęło następować stopniowe oddzielanie pojęcia powództwa od pojęcia prawa podmiotowego. Pozywać mógł nie tylko ten, komu przysługiwało actio, ale również każdy, kto uważał, że jego prawo podmiotowe, które było wyrażone przez określone actio, zostało naruszone.
System skarg
W rzymskim procesie cywilnym (zarówno legisakcyjnym, jak i formułkowym) występował brak ogólnej zasady przyznawania ochrony prawnej każdemu uzasadnionemu roszczeniu. Istniał za to katalog licznych skarg szczegółowych, które były indywidualnie dostosowane do różnych rodzajów roszczeń. Proces można było wszcząć jedynie wtedy, gdy dla danego roszczenia istniało odpowiednie powództwo (actio).
Ochrona pozaprocesowa
Oprócz udzielania powództwa, prawo rzymskie przewidywało inne środki ochrony praw, w tym:
- restitutio in integrum,
- interdictum,
- missio in possessionem,
- stypulacja pretorska.
Podziały skarg
Prawnicy rzymscy rozróżniali kilka kategorii powództw, w tym najważniejsze z nich:
- powództwa in rem – powództwa in personam,
- powództwa cywilne – powództwa pretorskie,
- powództwa ścisłego prawa – powództwa dobrej wiary.
Actiones in rem oraz actiones in personam
Actiones in rem to powództwa wynikające z praw, które nie są związane ze zobowiązaniami, tj. praw skutecznych wobec wszystkich (erga omnes), np. praw rzeczowych. Powód mógł skarżyć każdą osobę, która naruszała jego uprawnienia.
Actiones in personam to powództwa, które wynikają ze zobowiązań, gdzie roszczenie powoda kierowane jest przeciwko konkretnej, ściśle określonej osobie, będącej jego dłużnikiem. Szczególnym przypadkiem tych powództw były actiones in rem scriptae, które były skierowane nie tylko przeciwko oznaczonemu dłużnikowi powoda, ale także wobec osoby trzeciej, mającej określony związek z roszczeniem powoda.
Skargi cywilne oraz skargi pretorskie
W skargach cywilnych żądanie powoda opierało się na przysługującym mu prawie cywilnym, np. na prawie własności kwirytarnej lub wierzytelności cywilnej.
Skargi pretorskie to takie, w których pretor udzielał ochrony prawom powoda, gdyż powodowi nie przysługiwało uprawnienie wynikające z prawa cywilnego. Pretor chronił wówczas uprawnienia, które były nieznane prawu cywilnemu, bazujące na stosunkach faktycznych (actiones in factum) lub na relacjach pokrewnych z prawem cywilnym (actiones utiles).
Actiones stricti iuris oraz actiones bonae fidei
Powództwa in personam dzieliły się na te oparte na ścisłym prawie (stricti iuris) oraz na te oparte na dobrej wierze (bonae fidei).
Actiones stricti iuris to powództwa cywilne, pochodzące z najdawniejszego prawa rzymskiego (prawa kwirytów), w których swoboda działania sędziego była bardzo ograniczona.
Actiones bonae fidei to powództwa, które wykształciły się znacznie później. W przypadku tych skarg sędzia miał znacznie szersze pole manewru, bowiem postępował zgodnie z zasadami dobrej wiary (ex fide bona).
Przypisy
Bibliografia
MarekM. Kuryłowicz, AdamA. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116. Brak numerów stron w książce.
Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie, Wydanie II, Poznań 1992, ISBN 83-01-10031-1.