Achilleis
Achilleis to dramat Stanisława Wyspiańskiego, stworzony w 1903 roku, oparty na motywach Iliady, który po raz pierwszy zaprezentowano na scenie w 1925 roku. Fabuła koncentruje się na oblężeniu Troi oraz jej upadku, a konstrukcja utworu jest luźna, z szybkimi zmianami planów i wyraźnie kontrastującymi scenami. Utwór stanowi kontynuację młodzieńczych fascynacji Wyspiańskiego starożytnością, ale również świadczy o zmianie jego poglądów na ten temat, przechodząc od klasycznej wizji, reprezentowanej przez Winckelmanna, do nowej perspektywy, inspirowanej myślą Friedricha Nietzschego. Ta nowa wizja, wyrażona w „Narodzinach tragedii z ducha muzyki”, odnosi się bardziej do archaicznej Grecji, dostrzegając w niej pesymizm, tragizm i heroizm. W Achilleis mit przestaje pełnić jedynie estetyczną funkcję, stając się narzędziem kulturotwórczym.
Powstanie utworu
Utwór należy do tzw. utworów antycznych, czerpiących z tradycji starożytności śródziemnomorskiej. Oprócz Achilleis powstały również takie dzieła jak Powrót Odysa, Protesilaos i Laodamia, Meleager oraz Akropolis.
Prace nad Achilleis trwały od marca do października 1903 roku, w tym okresie Wyspiański równolegle pisał inne dramaty, takie jak Bolesław Śmiały i Akropolis. Głównie utwór tworzony był w Krakowie, ale także w Rymanowie podczas kuracji oraz w Wenecji w sierpniu.
Podczas pisania Achilleis autor poświęcał się również badaniom nad kulturą antyczną. Oprócz rysunków, studiował m.in. czterotomowe kompendium Roschera, Ausführliches Lexikon der griechishen und römischen Mythologie.
Rysunki Wyspiańskiego do Iliady
W kwietniu 1896 roku Wyspiański podjął się stworzenia rysunków ilustrujących Iliadę Homera, co miało ogromne znaczenie dla jego działalności malarskiej. Praca nad tymi rysunkami przyczyniła się do rozwoju jego rozumienia mitu i starożytności. Inicjatywa ta miała miejsce na zaproszenie Lucjana Rydla, który pracował nad własnym przekładem eposu. Wyspiański z entuzjazmem przyjął propozycję, a w listach z maja tego samego roku przedstawiał swoje artystyczne interpretacje świata Homera. Część rysunków opublikowano w Tygodniku Ilustrowanym w listopadzie 1896 roku, razem z pierwszą księgą przekładu Iliady Rydla.
Po sześciu latach Wyspiański powrócił do tych rysunków, które ukazały się wraz z parafrazą pierwszych partii Iliady Juliusza Słowackiego. Wówczas powstało jedenaście rysunków, a zgromadzony materiał interpretacyjny wpłynął zarówno na jego wizje plastyczne, jak i literackie oparte na klasycznych mitach.
Struktura utworu
Bohaterowie
Interpretacja motywów mitologicznych
Wykorzystanie i przetworzenie tradycji śródziemnomorskiej w Achilleis jest świadomą decyzją twórczą Wyspiańskiego. Tematyka ta była znana w literaturze współczesnej mu, jednak Wyspiański dokonuje reinterpretacji, łącząc tradycyjne motywy mitologiczne z wątkami współczesnej historii. Niektóre mity rozbudowuje, nadając im psychologiczne głębię, co jest cechą charakterystyczną dla naturalistów. Przykładem jest scena odebrania córki przez Chryzesa, w której dostrzega się zmiany w sposobie patrzenia na kulturę klasyczną, proponowane przez Nietzschego – nie jest to już idealizująca wizja, lecz dionizyjska koncepcja pierwotności i żywiołowości.
Przegląd treści
Scena I
Pierwsza scena jest zgodna z oryginalnym mitem z Iliady. Rozgrywa się na „boisku” przed namiotami w obozie greckim. Znajdują się tu klasyczne motywy, takie jak zaraza zesłana przez Apollina oraz kłótnia między Achillesem a Agamemnonem. Agamemnon oskarża Achillesa o zniewieściałość i podejrzewa go o zdradę, co próbuję załagodzić Nestor. Kłótnia zostaje przerwana przez kapłana Chryzesa, który nie mogąc odzyskać córki, zabija ją i rzuca klątwę na Greków. Agamemnon decyduje się wynagrodzić stratę, odbierając Achillesowi jego brankę. Scenę kończy tajemnicza propozycja Odysa.
Wyspiański wprowadza innowację w postaci wypowiedzi Ofiarnika, wskazującej na ograniczoność losu Achillesa, co nawiązuje do pesymistycznego światopoglądu dekadenckiego.
Scena II
Druga scena rozgrywa się nocą w wąwozie skalnym, gdzie odbywa się dramatyczna rozmowa między kochankami Rezosem a Pentezileą. Ukazuje uzależnienie Rezosa od Pentezilei, co prowadzi go do bezczynności. Ten wymiar postawy dekadenckiej, hedonizm, zostaje w późniejszej części dramatu skonfrontowany z miłością symbolizowaną przez Afrodytę.
Scena III
Scena otwiera melancholijny monolog Menelaosa, wyrażający poczucie braku. Obserwując morze, odczuwa tęsknotę za ojczyzną, co uniemożliwia mu działanie. Czeka na znak od Zewsa. Agamemnon dołącza do sceny, przyjmując nowe wiadomości od Menelaosa.
Scena IV
W namiocie Achillesa, Hipodamia rozmawia z Patroklosem, zapowiadając zamiar popełnienia zabójstwa, jeśli będzie musiała porzucić Achillesa. Scena kończy się wejściem zagniewanego Achillesa, który każe jej odejść. Po ich wyjściu Tersytes, uważany za szpiega, próbuje przekonać Achillesa do swojego planu, ale ten odmawia. Wchodzi Odys, przypominając Achillesowi o jego sytuacji.
Scena V
Odys odwiedza namiot Diomedesa, namawiając go do wzięcia udziału w wyprawie do obozu Rezosa. Scena obfituje w humorystyczne dialogi, a Odys apeluje do ambicji młodzieńca, co jest interpretowane jako nawiązanie do nietzscheańskiej idei nadczłowieka.
Scena VI
W nocy Ajas rozważa przyczyny pociągającej go postawy Achillesa, a symboliczna Noc ujawnia mu jego przyszłość jako mściciela. Pojawia się Marsjas, który kpi z Ajasa, co prowadzi do jego szaleństwa.
Scena VII
Tersytes upiera się przy swoim planie, próbując przekonać Agamemnona do wsparcia swojego przedsięwzięcia, ale spotyka się z pogardliwą odmową. Zamierza mimo to wykonać swoje zadanie „dla narodu”.
Scena VIII
Tersytes przybywa do Troi w przebraniu kupca, wygłaszając mowę, w której ukazuje swoją światopoglądową różnicę między Grekami a Trojanami. W międzyczasie pojawia się Kassandra, która przepowiada zagładę Ilionu. Pojawia się także Odys, przebrany za Rezosa, co prowadzi do dyskusji na temat ich ról w świecie.
Scena IX
Akcja toczy się w domu Hektora, który, mimo zawarcia pokoju, planuje atak na Greków. W rozmowie z żoną Andromachą krytykuje brata Parysa. Scena kończy się pożegnaniem z żoną i śpiewem Andromachy nad kołyską dzieci.
Scena X
Na murach miasta, Erynnis namawia Parysa do zemsty, a ten przypomina sobie sąd, w którym wybrał Afrodytę.
Scena XI
W świątyni Ilionu toczy się dyskusja na temat teodycei, a Laokoon ostrzega Priama przed gniewem boga. Pomimo kary, modli się, pragnąc, by pamięć o jego cierpieniu przetrwała.
Scena XII
Na pokładzie okrętu Odysa, który wrócił z Troi, wydaje rozkazy załodze do przygotowania się do ataku na Trojan.
Scena XIII
W namiocie Diomedesa, pijany Diomedes śpi. Tersytes, jego krewny, kpi z jego postawy oraz zdekadenckiej ucieczki w pijaństwo. Po przebudzeniu Diomedes próbuje wyprzeć się swoich czynów.
Scena XIV
Achilles siedzi nad rzeką Skamander, słuchając fal, które przypominają mu o jego przeznaczeniu. Fale zapowiadają również jego przyszłe wcielenia.
Scena XV
Tersytes przemawia do zgromadzonych Greków, próbując skłonić ich do powrotu do domów, powołując się na Achillesa.
Scena XVI
Poranek. Patroklos budzi się z dziewczyną przysłaną przez Chryzeidę, która pragnie ostrzec Achillesa. Achilles, po refleksji, planuje nowe społeczeństwo, ale obawia się, że jego pomysły zostały już wykorzystane przez Tersytesa.
Scena XVII
Walka toczy się pod murami miasta, gdzie Patroklos staje do pojedynku z Hektorem, który myśli, że walczy z Achillesem.
Scena XVIII
Agamemnon dowiaduje się, że jedna z dziewczyn była w nocy w namiocie Achillesa. Słyszą wrzask i dowiadują się o walce Hektora. Hipodamia rzuca się pod koła nadjeżdżającego powozu.
Scena XIX
Achilles rozmawia z matką, która informuje go o śmierci Patroklosa z rąk Hektora. Achilles postanawia pomścić przyjaciela.
Scena XX
Pod murami Troi dochodzi do walki między Achillesem a Hektorem, w której ginie Hektor, prosząc o oddanie ciała rodzinie, co Achilles odmawia.
Scena XXI
Na murach Ilionu mieszkańcy lamentują nad tym, co czyni Achilles z ciałem Hektora.
Scena XXII
Na polu walki Ajas odbija ciało Patroklosa oraz cudowną zbroję Hektora, a Achilles oddaje zbroję Ajasowi.
Scena XXIII
Achilles oddaje Priamowi ciało Hektora, a różni władcy przybywają, by złożyć mu kondolencje. Achilles wsiada do wozu i odjeżdża.
Scena XXIV
Trojanie włamują się do świątyni Ilionu.
Scena XXV
Prawdziwy Rezos przybywa do Priama, dochodzi do sporu, nikt nie wie o oszustwie Odysa. Wkrótce wybucha chaos, a Rezos ginie, przeklinając Odysa.
Scena XXVI
Parys, chcąc ratować Ilion, ginie z rąk Deifobosa, a reszta zostaje wymordowana przez Atrydów. Afrodyta przybywa, by szukać Parysa, a Menelaos próbuje go zabić.
Recepcja
W badaniach nad Achilleis dominuje interpretacja utworu jako przedstawienie sytuacji polskiego dekadenta. Już od momentu premiery krytyka miała trudności z jego odczytaniem. Ostap Ortwin zauważył, że utwór wyraża brak zdecydowania Wyspiańskiego, podczas gdy Stanisław Lack analizował go w kontekście sprzeczności między wymaganiami Ducha a jego ograniczeniami, nawiązując do teorii Nietzschego. Aniela Łempicka pisała, że akcja utworu przebiega prosto i delikatnie. Utwór nazywano również „hymnem do śmierci”.
Wzmianki o okolicznościach powstania dramatu podnosili Julian Krzyżanowski oraz Stefan Kołaczkowski, wskazując na trudny stan psychiczny autora i jego wpływ na dzieło. Krzyżanowski sugerował, że Achilleis jest projekcją chwilowego nastroju i subiektywnym dziełem.
Adaptacje teatralne
Utwór początkowo nie wzbudził dużego zainteresowania w teatrze, co przesunęło premierę na rok 1925.
Do ważniejszych inscenizacji należą:
- Warszawa 1925 – Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, reżyseria Leon Schiller, scenografia Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, w roli Achillesa Janusz Strachocki.
- Kraków 1928 – Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego, reżyseria Zygmunt Nowakowski, scenografia Mieczysław Różański, Achilles Władysław Surzyński, Hektor Alfred Szymański.
- Poznań 1968 – Teatr Polski, reżyseria Jerzy Zegalski, scenografia Jan Kosiński.
- Kraków 1971 – Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego, reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Krystyna Zachwatowicz.
- Rzeszów 1976 – Teatr im. Wandy Siemaszkowej, inscenizacja i reżyseria Wojciech Jesionka, scenografia Wojciech Krakowski.
Przypisy
Bibliografia
- Kołaczkowski, S., Stanisław Wyspiański. Rzecz o tragediach i tragizmie, [w:] Stefana Kołaczkowskiego pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1968.
- Krzyżanowski, J., Teatr Stanisława Wyspiańskiego, [w:] Neoromantyzm polski 1890-1918, Warszawa 1963.
- Lack, S., Studia o Wyspiańskim, [w:] Wybór pism krytycznych, Kraków 1980.
- Łempicka, A., Stanisław Wyspiański, [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku, seria 5, t. 2, Warszawa 1967.
- Nowakowski, J., Wstęp do: S. Wyspiański, Achilleis. Powrót Odysa, Wrocław 1984.
- Ortwin, O., O Wyspiańskim i dramacie, Warszawa 1969.