Accusativus cum infinitivo

Accusativus cum infinitivo (acc.c.inf., A.C.I., ACI) to konstrukcja charakterystyczna dla niektórych języków, zwłaszcza łaciny i greki klasycznej, która stanowi równoważnik zdania dopełnieniowego lub podmiotowego. Składa się ona z wyrażenia rzeczownikowego w bierniku (łac. accusativus) oraz bezokolicznika (łac. infinitivus). W łacinie i grece konstrukcja ta wyewoluowała z użycia podwójnego biernika, zarówno osoby, jak i rzeczy; na przykład w greckim zdaniu Διδάσκω τὴν παρθένον φιλοσοφίαν – „uczę dziewczynę filozofii” przekształciło się w Διδάσκω τὴν παρθένον φιλοσοφεῖν – „uczę dziewczynę filozofować”.

ACI w języku łacińskim

ACI w roli dopełnienia

Accusativus cum infinitivo występuje jako dopełnienie w przypadku czasowników tzw. deklaratywnych (verba declarandi) oraz odpowiadających im treściowo wyrażeń. Należą do nich:

czasowniki oznaczające czynność wyrażania czegoś słowami, mówienia, pisania itd. (verba dicendi): dico, scribo, refero, nuntio, nego, narro, affirmo, spondeo, respondeo, fateor, promitto, certiorem facio itp.
czasowniki wyrażające odczucia zmysłowe (verba sentiendi): sentio, audio, video, animadverto, patior itp.
czasowniki wyrażające myślenie i stany umysłu (verba cogitandi): cogito, censeo, puto, aestimo, memini, spero, scio, nescio, ignoro, credo itp.
czasowniki wyrażające wolę (verba voluntatis): volo, nolo, malo, iubeo, cupio, sino, veto itp.
czasowniki wyrażające stany ducha (verba affectuum): timeo, doleo, gaudeo, laetor, queror

Jest to odpowiednik polskiego zdania dopełnieniowego wprowadzonego przez „że” (np. „widzę, że”, „myślę, że”, „piszę, że” itp.) lub, w przypadku verbów voluntatis, przez „żeby” (np. „chcę, żeby”). Accusativus odpowiada podmiotowi takiego zdania, natomiast infinitivus – orzeczeniu.

Na przykład, Video puerum ire, dosłownie „widzę chłopca iść”, oznacza „widzę, że chłopiec idzie” (lub raczej „widzę chłopca, że idzie”).

Podobnie, Volo puerum ire – dosł. „chcę chłopca iść”, oznacza „chcę, żeby chłopiec szedł”.

Warto zaznaczyć, że w przeciwieństwie do tego, co można zauważyć w polskich tłumaczeniach, ACI nie jest zdaniem, a więc nie oddziela się go przecinkiem od właściwego orzeczenia (zwanego verbum regens).

W przypadku czasowników nieprzechodnich (takich jak ire) nie ma żadnych wątpliwości. Jednak gdy infinitivus wchodzący w skład konstrukcji ACI jest czasownikiem przechodnim, który sam wymaga dopełnienia w accusatiwie, mogą pojawić się niejasności co do tego, które dopełnienie odnosi się do którego czasownika. Klasycznym przykładem jest wyrocznia, jakiej Pyrrus otrzymał od Pytia na pytanie, czy jego zwycięstwo nad Rzymianami jest możliwe:

Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse

Co może oznaczać zarówno „potwierdzam, synu Ajasa, że możesz zwyciężyć Rzymian”, jak i „potwierdzam, synu Ajasa, że Rzymianie mogą zwyciężyć ciebie” (kolejność wyrazów, jak to często bywa w łacinie, nie ma znaczenia). Obie interpretacje są równie uzasadnione, w zależności od tego, co zostanie przyjęte za dopełnienie do aio, a co do vincere. Aby uniknąć tej dwuznaczności, stosuje się infinitivus w stronie biernej, co wymaga odpowiedniego przekształcenia dopełnienia tego czasownika:

Titum Marcum occidisse vidi – ktoś kogoś zabił, ale nie wiadomo, czy Marek zabił Tytusa, czy Tytus Marka.

Titum a Marco occisum esse vidi – Tytus został zabity przez Marka.

Aspekt czasu

Dla konstrukcji ACI istotny jest również czas bezokolicznika. Łacina posiada po trzy bezokoliczniki dla każdej ze stron (łącznie sześć), tj. infinitivus perfecti, infinitivus praesentis oraz infinitivus futuri. Czas infinitiwu określa chwilę bądź porę, kiedy zachodzi wyrażana przez niego czynność, ale nie jest to obiektywny punkt na osi czasu, a jedynie przeszłość, teraźniejszość lub przyszłość w odniesieniu do czasu orzeczenia (verbum regens):

Video puerum legere – „widzę, że chłopiec czyta” = chłopiec czyta i ja go jednocześnie widzę
Vidi puerum legere – „widziałem, że chłopiec czyta” = obie czynności wystąpiły równocześnie
Videbo puerum legere – „będę widział, że chłopiec czyta” = chłopiec będzie czytał i ja go wtedy będę widział
Videbo puerum legisse – „będę widział, że chłopiec czytał” = chłopiec przeczyta i ja to wtedy zobaczę
Video puerum lecturum esse – „widzę, że chłopiec będzie czytał” = widzę, że chłopiec przygotowuje się do czytania

ACI w roli podmiotu

W roli podmiotu używa się acc.c.inf. po:

czasownikach nieosobowych o znaczeniu zbliżonym do wyżej wymienionych czasowników deklaratywnych: constat, patet, apparet, manifestum est, verum est, opus est, necesse est, aequum est, fas est, oportet, praestat, placet
deklaratywnych czasownikach nieosobowych użytych w formach złożonych strony biernej, np.: dictum est, traditum est
deklaratywnych czasownikach nieosobowych użytych z określeniami, np.: recte dicitur, dici potest

ACI w języku greckim

W klasycznym języku greckim accusativus cum infinitivo miał – z nielicznymi wyjątkami – podobny zakres użycia do konstrukcji łacińskiej. Z biegiem czasu zaczęto traktować tę konstrukcję jako jedną całość z rzeczownikiem w bierniku jako podmiotem. Na przykład zdanie Ὁ διδάσκαλος λέγει τὸν κόσμον καλὸν εἶναι – dosł. „Nauczyciel mówi świat piękny (biernik) być” tłumaczymy najczęściej jako „Nauczyciel mówi, że świat jest piękny”, a wcześniej wspomniane zdanie Διδάσκω τὴν παρθένον φιλοσοφεῖν – dosł. „uczę dziewczynę filozofować” – najczęściej oddaje się po polsku jako „Uczę dziewczynę, żeby filozofowała (zajmowała się filozofią)”, ponieważ rzeczownik w bierniku jest w języku greckim podmiotem wyrażenia.

Orzeczenie imienne wyrażone ACI

Orzeczenie imienne, zarówno w języku greckim, jak i łacińskim, najczęściej wyraża się rzeczownikiem w mianowniku z czasownikiem „być”, np. gr. Ὁ διδάσκαλος φιλόσοφος ἐστιν, łac. Magister philosophus est. Możliwa jest jednak również konstrukcja z biernikiem, np. Νομίζω τὸν διδάσκαλον φιλόσοφον εἶναι – „Uważam, że nauczyciel jest filozofem”. W tym zdaniu oba rzeczowniki są użyte w bierniku, ale przed orzecznikiem nie stosuje się po grecku rodzajnika, co umożliwia jednoznaczne zrozumienie zdania dzięki swobodnemu szykowi wyrazów. Łacina nie ma rodzajników, więc tego samego typu wyrażenie może być dwuznaczne: Magistrum philosophum habeo może znaczyć zarówno „uważam nauczyciela za filozofa”, jak i „uważam filozofa za nauczyciela”. Ostateczna interpretacja musi być dokonana na podstawie kontekstu.

ACI w języku angielskim

W języku angielskim występuje konstrukcja czasownik + rzeczownik (zaimek) + bezokolicznik. Ponieważ fleksja w tym języku zanikła, można ją zaobserwować jedynie w przypadku użycia zaimka w funkcji dopełnienia: I want you to go to hell → „Chcę, byś poszedł sobie w cholerę”. Konstrukcja ta pojawia się po czasownikach oznaczających życzenie: want, wish, hate, stan umysłu: think, expect, believe, a także oznaczających nakaz, prośbę czy zezwolenie: order, ask, recommend oraz innych.

Konstrukcja czasownik + rzeczownik + bezokolicznik bez „to” jest najczęściej stosowana po czasownikach wyrażających zmysły: see, hear, notice, a także po let i make: I’ll make you pay for this → „Zapłacisz mi za to.”

Zobacz też

Nominativus cum infinitivo

Przypisy

Bibliografia

Jan Wikarjak: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 978-83-01-01023-2.

Marceli Wielewski: Krótka gramatyka języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. ISBN 83-02-00754-4.

A. Prejbisz, R. Gozdawa Gołębiowski, B. Jasińska, S. Kryński: Nowa gramatyka angielska w ćwiczeniach. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 1997. ISBN 83-7195-192-2.