Abyłajkit
Abyłajkit (kaz. Абылайкит, Abyłajkit; ros. Аблайкит, Abłajkit; mong. Аблайн хийд, Ablajn chijd) to buddyjski klasztor, który został zbudowany w latach 50. XVII wieku, w czasie ekspansji Ojratów na terytorium Dżungarii. Ruiny tego obiektu znajdują się na terenie współczesnego Kazachstanu, około 53 km na południe od miasta Ust-Kamienogorsk (kaz. Өскемен, Öskemen) w obwodzie wschodniokazachstańskim.
Od 2021 roku kompleks figuruje na kazachstańskiej liście informacyjnej, co oznacza, że jest brany pod uwagę do zgłoszenia na listę światowego dziedzictwa UNESCO na podstawie zaproponowanego kryterium kulturowego (III).
Historia
Klasztor Abyłajkit został wzniesiony w 1654 roku z inicjatywy ojrackiego tajsza (wodza) Abłaja i był częścią jego rozległych posiadłości, które znajdowały się na lewym brzegu rzeki Irtysz, w Górach Kałbińskich. Nazwa klasztoru składa się z dwóch członów: Abyłaj oraz kit (z mong. хийд, chijd – „klasztor”), co upamiętnia tego władcę. Abyłajkit był ufortyfikowanym kompleksem budynków w stylu tybetańsko-mongolskim, obejmującym: świątynię, dwór, przestrzeń mieszkalną oraz mur obronny o wysokości około 3–5 m, szerokości około 3 m i długości ponad 2 km, otaczający klasztor od południa i wschodu. Od strony zachodniej i północnej kompleks był osłonięty stromymi granitowymi wzgórzami, z rzeką po wschodniej stronie i bagnami na południu. W obrębie klasztoru znajdowało się także niewielkie jezioro, które mogło służyć jako źródło wody pitnej w razie oblężenia. Całość zajmowała obszar o wymiarach około 80 × 45 m, a główna świątynia miała wymiary około 45 × 20 m.
Klasztor nie przetrwał długo; w 1671 roku został zdobyty i zniszczony przez wojska Galdana Boszugtu, późniejszego chana Chanatu Dżungarskiego, w wyniku wewnętrznych konfliktów między Ojratami. W okresie swojego istnienia Abyłajkit był jednym z największych centrów religijnych i kulturalnych Dżungarii, a jego biblioteka przechowywała wiele cennych buddyjskich tekstów, w tym niektóre pochodzące z Tybetu.
Ruiny klasztoru zostały odkryte w latach 20. XVIII wieku, za panowania cara Piotra Wielkiego. Odkryto tam liczne tybetańskie rękopisy, spisane zarówno na papierze, jak i na kawałkach brzozowej kory (w tym fragmenty zidentyfikowane jako Sutra Serca), a także buddyjską ikonografię oraz posągi różnych bóstw. Jeden z pierwszych znalezionych manuskryptów, spisany w języku tanguckim, został przekazany do zbiorów Francuskiej Akademii Nauk. Dalsze badania ruin klasztoru przeprowadzili m.in. Johann Georg Gmelin, Gerhard Friedrich Müller (w 1731 roku) oraz Peter Simon Pallas (w 1771 roku), którzy również zabrali stąd kolejne zachowane rękopisy. Uważa się, że odkrycie manuskryptów w Abyłajkicie przyczyniło się do wzrostu zainteresowania badaczy i rozwoju europejskiej tybetologii.
W miarę upływu lat ruiny klasztoru były stopniowo plądrowane, a materiał budowlany wykorzystywano do budowy rosyjskich posterunków strażniczych oraz domów i cmentarzy w pobliskich wioskach. Jeszcze w latach 30. XVIII wieku w głównej świątyni kompleksu zachowały się ściany pokryte płytkami z posągami Buddów i bodhisattwów, jednak sto lat później mury już nie istniały. Do czasów współczesnych przetrwały jedynie fundamenty oraz fragmenty glazurowanych cegieł.
W okresie radzieckim ruiny klasztoru zostały objęte ochroną jako stanowisko archeologiczne, jednak nie były badane. W 2016 roku na terenie dawnego klasztoru prowadzone były wykopaliska archeologiczne, które odsłoniły podstawy wież oraz część bram wejściowych, a w samej świątyni – podłogę z kamiennymi podstawami kolumn. Odkryto również niewielkie fragmenty manuskryptów oraz wiele płytek i cegieł zdobionych motywami roślinnymi i pokrytych kolorową glazurą, a także fragmenty ceramicznych naczyń i przedmioty metalowe.