Abwehra, właściwie Abwehr (niem. Abwehr – „obrona”) – to nazwa niemieckiego organu wywiadu oraz kontrwywiadu wojskowego, który funkcjonował w latach 1921–1944.
Krótka historia wywiadu niemieckiego
W ramach przygotowań do wojny z Francją, kanclerz Bismarck zlecił rozbudowę oraz reorganizację niemieckiej służby informacyjno-wywiadowczej. Proces ten prowadził Wilhelm Stieber, znany jako König der Spürhunde (niem. „król psów tropiących”), który kierował tą służbą w latach 1866–1871. Dzięki rozległej sieci szpiegowskiej na terenie Francji, armii niemieckiej udało się osiągnąć spektakularne zwycięstwo.
W początku XX wieku, dalszy rozwój wywiadu armii był koordynowany przez pułkownika Waltera Nicolai, który od 1912 roku pełnił funkcję dowódcy całej służby wywiadowczej (Oddział III b Sztabu Generalnego – Abteilung III b). To on rozwinął sieć wywiadowczą i dywersyjno-sabotażową w krajach, które były celem niemieckiego ataku.
Oprócz wywiadu wojskowego, w tym okresie powstały również odrębne wywiady marynarki wojennej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy oraz kontrwywiad Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
W Abwehrze istniała silna opozycja wobec Hitlera, w skład której wchodzili m.in. Wilhelm Canaris oraz szef sztabu gen. Hans Oster. Przekazywali oni brytyjskiemu wywiadowi informacje o niemieckich przygotowaniach do wojny, co przyczyniło się do udaremnienia planów zajęcia Gibraltaru oraz wprowadzenia Hitlera w błąd odnośnie kapitulacji Włoch. Dodatkowo sabotowali akcje wywiadowcze przeciwko Wielkiej Brytanii. Po lutym 1944 roku, na rozkaz Hitlera, większość personelu Abwehry została włączona do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt).
Utworzenie Abwehry
Oficjalną datą powstania Abwehry jest 1 stycznia 1921 roku, kiedy to utworzono Reichswehrministerium, którego Abwehra była sekcją. Nazwa pochodzi od Abwehrgruppe der Reichswehr, powołanej w styczniu 1921 roku pod kierownictwem majora Friedricha Gemppa, działającej w Oddziale Statystyki Urzędu Wojskowego.
Początkowo skład wydziału był ograniczony: 2-3 oficerów sztabowych, 4-7 oficerów pomocniczych-urzędników oraz kilka sekretarek. Oprócz tego, w dowództwach wszystkich 7 okręgów wojskowych utworzono placówki departamentu, składające się z oficerów i maszynistek.
Po 1935 roku, kiedy to komandor Wilhelm Canaris objął stanowisko szefa Abwehry, organizacja ta znacznie się rozrosła, zatrudniając około 30 tysięcy stałych pracowników (nie licząc agentów i informatorów).
Centrala Abwehry znajdowała się w Berlinie przy ulicy Tirpitzufer 76.
Zakazy traktatu wersalskiego
Po zakończeniu I wojny światowej, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, Niemcom zabroniono prowadzenia działań wywiadowczych o charakterze ofensywnym. Służba ta miała zatem na celu zwalczanie obcego szpiegostwa, sabotażu oraz ochronę wojska przed zamachami i agitacją wywrotową.
Zadania
Abwehr miał również ważną rolę w prowadzeniu wywiadu ofensywnego przeciwko Polsce i Czechosłowacji, natomiast działania przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii były ograniczone do działań defensywnych.
Struktura Abwehry
Abwehrgruppe składała się z dwóch referatów: Ost i West, w ramach których działały trzy piony:
- wywiadowczy
- wywiad radiowy
- kontrwywiad
Działania przeciwko Polsce
- I – Abwehrstelle w Królewcu (działająca także przeciwko ZSRR, Litwie, Łotwie i Estonii) z placówkami w Elblągu, Olsztynie, Ełku, Iławie, Kwidzynie i Malborku.
- II – w Szczecinie z placówkami w Bytowie, Koszalinie i Pile.
- III – Berlin – Ost w Berlinie, z filią we Frankfurcie nad Odrą.
- IV – w Dreźnie.
- VIII – we Wrocławiu z placówkami w Bytomiu, Legnicy i Opolu.
Działania przeciwko Zachodowi
Do rozpracowania Francji, Belgii i Holandii wykorzystywano jedynie dwie ekspozytury:
- V – w Stuttgarcie.
- VI – w Münster.
Utworzenie OKW i reorganizacja
W wyniku tzw. afery Blomberga-Fritscha, 4 lutego 1938 roku Adolf Hitler zlikwidował Ministerstwo Wojny, które zostało zastąpione przez Oberkommando der Wehrmacht (OKW). W tym samym roku, dowódca Abwehry, kontradm. Wilhelm Canaris, wprowadził znaczną reorganizację w strukturze Abwehry, która przybrała nowy kształt:
Struktura (1939)
Wydział Centralny – Abteilung Z: Personal- und Finanzverwaltung (Zarząd Personalny i Finansowy)
Wydział ten pełnił rolę sztabu Abwehry, zajmując się sprawami administracyjnymi, finansami i problemami prawnymi. Nadzorował także centralną kartotekę osób o poglądach opozycyjnych oraz dla obywateli państw obcych, którzy narazili się niemieckiemu rządowi. Szefem wydziału był gen. Hans Oster.
Wydział Zagraniczny – Abteilung Ausland (Ausl.)
Ten wydział utrzymywał łączność między Naczelnym Dowództwem Wehrmachtu (OKW) a Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Jego zadania obejmowały:
- nadzór nad ataszatami niemieckimi za granicą oraz obcymi w Niemczech
- informowanie o sprawach wojskowych i politycznych w prasie zagranicznej
- opracowywanie problemów zagranicznych interesujących dowództwo Wehrmachtu
- prowadzenie sekcji odpowiedzialnej za zaopatrywanie niemieckich okrętów na pełnym morzu
- prowadzenie biura zajmującego się problemami prawa międzynarodowego związanymi z wojskowością.
Wydział I – Geheimer Meldedienst (Abw.I) (Wywiad Zagraniczny/Pozyskiwanie informacji)
Wydział ten był najważniejszy w strukturze Abwehry, dostarczając materiałów wywiadowczych niezbędnych do planowania kampanii wojennych. Kierował siecią wywiadowczą, gromadząc i przekazując najważniejsze informacje sztabom. Sporządzał także analizy gospodarcze oraz militarne innych państw. Posiadał kilka sekcji:
- I H (Heer) – rozpoznanie wojsk lądowych obcych armii
- I H West
- I H Ost
- I L (Luft) – rozpoznanie sił powietrznych, lotnisk i obrony przeciwlotniczej
- I T (Technik) – rozpoznanie techniki bojowej, broni i sprzętu
- I LT (Lufttechnik) – rozpoznanie techniki lotniczej i przemysłu samolotowego
- I M (Marine) – marynarka wojenna, bazy morskie, porty oraz przemysł okrętowy
- I Wi (Wirtschaft) – gospodarka i przemysł zbrojeniowy innych krajów
- I G – produkcja fałszywych dokumentów
- I Ht – łączność radiowa z agentami za granicą
- Referat I P – biały wywiad
- Referat I i – nasłuch radiowy.
Wydział I nadzorował również zagraniczne placówki Abwehry oraz prowadził własne laboratoria. Dowódcą tego wydziału był płk Hans Piekenbrock, a od 1943 r. płk Georg Hansen.
Wydział II – (Abw.II) Sabotage und Sonderaufgaben (sabotaż i zadania specjalne)
Do zadań tego wydziału należały:
- dywersja i sabotaż na tyłach wroga
- zakłócanie łączności i komunikacji
- dezorganizowanie oporu
- wywoływanie walk wewnętrznych i powstań
- tworzenie i wspieranie działań V kolumny
- zamachy na przywódców politycznych
- wojna psychologiczna.
Jednostki „Brandenburg” podlegały temu wydziałowi. Dowódcą Wydziału II był do 1939 r. mjr Helmuth Groscurth, a następnie ppłk Erwin Lahousen do 1 sierpnia 1943 r., po którym funkcję objął płk Wessel Freytag von Loringhoven.
Wydział III – (Abw.III) Spionageabwehr und Gegenspionage (kontrwywiad i zwalczanie szpiegostwa)
Wydział III zajmował się kontrwywiadem, zapobieganiem sabotażowi oraz podsłuchami radiowymi. Dzielił się na sekcje:
- III W (Wehrmacht) – zwalczająca szpiegostwo i sabotaże w wojsku
- III Z – zwalczająca szpiegostwo i sabotaż w sektorze cywilnym, współpracująca z Gestapo i SD
- III Wi (Wirtschaft) – działająca w przemyśle zbrojeniowym, nadzorująca pracowników niemieckich i obcokrajowców
- III Kgf (Kriegsgefangenen) – działająca w obozach jenieckich.
Wydział III prowadził mjr Rudolf Bamler do 1939 r., a następnie płk Franz Eccard von Bentivegni do 1944 r.
Abteilung Fremde Heere
Od reorganizacji dowodzenia Wehrmachtem w lutym 1938 roku, działały odrębne wydziały Oberkommando der Wehrmacht oraz Oberkommando des Heeres:
- Wydział Obce Armie Zachód – niem. Fremde Heere West – wywiad na Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię (niem. 3. Abteilung des Wehrmachtführungsstabs des Oberkommandos der Wehrmacht); szefami FHW byli: Ulrich Liss (1938 – 1 marca 1943), płk Alexis von Roenne (1 marca 1943 – lipiec 1944), Willi Bürklein (lipiec 1944 – maj 1945).
- Wydział Obce Armie Wschód – niem. Fremde Heere Ost (FHO) (niem. 12. Abteilung des Generalstabs) – wywiad na ZSRR, z siedzibą w pobliżu kwatery głównej Adolfa Hitlera – „Wolfsschanze” w Gierłoży. Szefem wydziału był od 1 marca 1939 (po od 10 listopada 1938) płk Eberhard Kinzel, a następnie od 1 kwietnia 1942 do 10 kwietnia 1945 płk Reinhard Gehlen.
Fremde Heere West i Fremde Heere Ost nie były formalnie częścią struktury Abwehry, lecz podlegały bezpośrednio OKW i OKH jako wydziały sztabów tych dowództw. Z tego powodu nie zostały rozwiązane w lutym 1944 roku, gdy struktura Abwehry została włączona do Sicherheitsdienst.
Współpraca i działania Abwehry
Abwehra współpracowała z wywiadami faszystowskich Włoch i frankistowskiej Hiszpanii, a także z austriackim i węgierskim wywiadem, wykorzystując tradycje CK. Utrzymywała również relacje z wywiadami państw nadbałtyckich oraz Finlandii, Rumunii, Bułgarii i Japonii.
Abwehra łatwo werbowała współpracowników z mniejszości niemieckich, zwłaszcza w Czechosłowacji i Polsce, gdzie działały dziesiątki tysięcy agentów. Współpracowano także z Niemcami zamieszkałymi w Holandii, Danii i Norwegii, a także z emigrantami politycznymi uciekającymi przed hitlerowską dyktaturą, stosując m.in. groźby represji wobec ich rodzin w Niemczech.
Nawiązano współpracę z partiami faszystowskimi i narodowosocjalistycznymi w Europie oraz z ruchami separatystycznymi i nacjonalistycznymi, m.in. z ukraińskim OUN, emigracyjnymi organizacjami narodowości ZSRR, a także z białogwardzistami i organizacją „Zielony Dąb”. Podsycano również separatyzm walijski i irlandzki.
W świecie muzułmańskim i arabskim współpracowano z Iranem oraz przywódcami irackich nacjonalistów (Raszid Ali al-Gailani) podczas wojny brytyjsko-irackiej w 1941 roku, a także z muftim Jerozolimy, Aminem al-Husajnim, wspierającymi antybrytyjskie i antyfrancuskie ruchy na Bliskim Wschodzie. Planowano wywołanie ogólnoarabskiego powstania oraz organizację Legionu Arabski.
Podjęto także plan zamachu stanu w Afganistanie, nawiązując kontakt z antyradzieckimi emigrantami. Współpracowano z hinduskimi nacjonalistami (Subhas Czandra Bose) oraz organizowano Legion Indyjski. Ponadto, wspierano zamachy stanu w Chile i Brazylii w 1938 roku, ponownie w Chile w 1940 roku oraz w Boliwii w 1941 roku, zorganizowano bazę wywiadowczą w oparciu o wpływy w armii argentyńskiej, która została jednak rozbita w 1941 roku.
Likwidacja Abwehry – wcielenie do Sicherheitsdienst (1944)
18 lutego 1944 roku Adolf Hitler podpisał dekret powołujący do życia jednolitą niemiecką służbę wywiadowczą, podporządkowaną Reichsführerowi-SS, Heinrichowi Himmlerowi. Wywiad wojskowy został włączony do Sicherheitsdienst jako Amt Mil, a Wilhelm Canaris został zdymisjonowany. Funkcję szefa Amt Mil objął SS-Brigadeführer Walter Schellenberg. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 roku wielu oficerów Abwehry zostało aresztowanych pod zarzutem udziału w spisku antyhitlerowskim.
Szefowie Abwehry
1920–1927: Oberstleutnant Friedrich Gempp
1927–1929: Oberstleutnant Günter Schwantes
1930 – połowa 1932: Oberstleutnant Ferdinand von Bredow
6 czerwca 1932 – 2 stycznia 1935: kapitan/ komandor Conrad Patzig
2 stycznia 1935 – 25 kwietnia 1935: komandor Wilhelm Canaris (jako pełniący obowiązki)
26 kwietnia 1935 – 11 lutego 1944: komandor/ kontradmirał/ wiceadmirał/ admirał Wilhelm Canaris
Zobacz też
Abwehrgruppe Schwarz Nebel
Przypisy
Bibliografia
Antoni Czacharowski, Karol Grünberg: Szpiedzy Hitlera. Z dziejów wywiadu niemieckiego. Książka i Wiedza, 1997.
Norman Polmar, Thomas B. Allen: Księga szpiegów. Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2000.
Andrzej Misiuk: Służby specjalne II Rzeczypospolitej. Kulisy wywiadu i kontrwywiadu. Dom Wydawniczy Bellona 1998.
Władysław Kozaczuk: Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918–1939. Książka i Wiedza, Warszawa 1967, 1999.
Jan Gajewski: Canaris. Książka i Wiedza, Warszawa 1981, wydanie drugie.
Oscar Reile: Der deutsche Geheimdienst im II. Weltkrieg. Ostfront: die Abwehr im Kampf mit den Geheimdiensten im Osten. Augsburg 1990, wyd. Weltbild-Verlag, ISBN 3-89350-068-5.
Janusz J. Piekałkiewicz, Dzieje szpiegostwa. Włodzimierz W. Lengauer (tłum.), Warszawa: Czytelnik, 1999, ISBN 83-07-02643-1, OCLC 751098871. Brak numerów stron w książce.
