Abulghazi Bahadur-chan

Abulghazi Bahadur-chan (czagatajski ابوالغازی بهادرخان; urodził się prawdopodobnie 24 marca 1603 w Ürgençu, zmarł w marcu 1664 w Chiwie) był chanem Chiwy w latach 1644-1663, znanym przede wszystkim z jego dzieł historycznych napisanych w języku czagatajskim.

Życiorys

Abulghazi był synem Arab Muhammad-chana (1603-1623) oraz Mihr Banu, która, podobnie jak jego ojciec, pochodziła z rodu Szejbanidów. W 1619 Arab Muhammad przeniósł stolicę z Ürgençu (który utracił znaczenie z powodu zmiany biegu Amu Darii) do Chiwy, pozostawiając Abulghaziego i jego brata Habasza Sultana jako współrządców miasta. Wkrótce Habasz Sultan, wspólnie z innym bratem, Ilbarsem, zbuntowali się przeciwko ojcu, pojmując i oślepiając go. W trakcie tego konfliktu dynastycznego Abulghazi pozostał wierny ojcu, uciekając później do Samarkandy. Isfandijar, starszy brat Abulghaziego, zdobył wsparcie szacha Abbasa (1587-1629) i pokonał swoich braci, czyniąc Abulghaziego namiestnikiem Ürgençu.

Władza Isfandijara opierała się na plemionach Turkmenów, a zagrożeni Uzbecy zwrócili się o pomoc do Abulghaziego, który w 1626 próbował wzniecić nieudaną rebelię przeciwko bratu. Po przegranej krótko przebywał na dworze Iszim-chana (1598–1628) w Turkiestanie, a następnie związał się z jego rywalem, Tursunem (1614-1627). Po śmierci Tursuna udał się do Buchary, gdzie również rozpoczął nową kampanię przeciwko bratu, jednak został schwycony i wygnany do Iranu. Początkowo był pod opieką namiestnika Abiwardu, a następnie trafił na dwór szacha Safiego (1629-1642), który właśnie objął tron. Przez następne dziesięć lat Abulghazi mieszkał w Isfahanie, gdzie pod opieką Safawidów studiował tradycje swojego ludu oraz źródła perskie i arabskie.

Po ucieczce z Isfahanu przez dwa lata przebywał wśród Turkmenów z regionu Wielkiego Bałchanu, a następnie dołączył do Turkmenów z Mangyszłaku i Kałmuków, z którymi w 1642 powrócił do Ürgençu. Po sześciu miesiącach zmarł Isfandijar, co doprowadziło do wojny o sukcesję w chanacie, którą wygrał Abulghazi, stając się chanem w 1644. W przeciwieństwie do swojego brata, Abulghazi rządził dzięki wsparciu Uzbeków, a w ciągu pierwszych dziesięciu lat swojego panowania przeprowadził pięć wypraw przeciwko Turkmenom, zmuszając wiele plemion pustyni Kara-kum i Mangyszłaku do uznania jego zwierzchnictwa. W latach 1649-1657 prowadził także trzy wyprawy przeciwko Kałmukom. Choć nie udało mu się zdobyć Buchary podczas przynajmniej czterech dużych wypraw, zdobył znaczne łupy dla swoich uzbeckich zwolenników. W trakcie swojego panowania Abulghazi zdołał zjednoczyć lub wyeliminować konkurencyjne frakcje emirów i książąt. Walcząc z Turkmenami, utrzymywał jednocześnie przyjazne relacje z Iranem i Rosją. Niedługo przed śmiercią abdykował i przekazał władzę swojemu synowi, Anuszowi Muhammadowi (1663–1685), aby móc skupić się na pisarstwie.

Twórczość

Abulghazi znał języki arabski i perski, jednak swoje prace stworzył w rodzimym czagatajskim. Jego dzieła charakteryzują się jasnym i przystępnym stylem, co stanowiło kontrast w porównaniu z ówczesnymi perskimi autorami. Oprócz wartości historiograficznych są one również istotnym pomnikiem języka czagatajskiego. Pierwsze z jego dzieł, Szedżere-je Terakim, jest genealogią Turkmenów, opartą głównie na Dżame at-Tawarich Raszidoddina oraz Oghuz-name (ustnych tradycjach zawartych w Księdze Dede Korkuta), a także na legendach i opowieściach Turkmenów. Szedżere-je Terakim zostało ukończone w 1659 roku, a do tej pory odnaleziono jedynie kilka jego rękopiśmiennych kopii. Tłumaczenie na rosyjski autorstwa Aleksandra Tumańskiego zostało opublikowane w 1892 roku w Aszchabadzie.

Za ważniejsze niż Szedżere-je Terakim uznawane jest drugie dzieło Abulghaziego, Szadżarat al-Atrak, którego pisanie rozpoczął po abdykacji. Jest to genealogia i historia odłamu Szejbanidów rządzącego w Chorezmie (Arabszahidów). Autor podaje jako główny powód rozpoczęcia pracy nad tym dziełem brak pisanej historii władców jego rodu, w przeciwieństwie do innych gałęzi Czyngisydów. W swoich słowach stwierdził: „Na początku planowałem zlecić komuś innemu napisanie tej historii, ale nie mogłem znaleźć nikogo, kto by był w stanie to zrobić. Dlatego postanowiłem zrobić to sam”. Abulghazi nie zdołał ukończyć Szadżarat al-Atrak przed swoją śmiercią i powierzył jego dokończenie swojemu synowi, Anuszowi Muhammadowi, który zlecił to zadanie Mahmudowi bin Mir-Zaman Ürgençowi, który ukończył dzieło w 1665 roku.

Szadżarat al-Atrak podzielona jest na dziewięć rozdziałów. Pierwszy z nich opisuje okres od Adama do pojawienia się Mongołów, a kolejne siedem przedstawia historię rządów Czyngis-chana oraz jego potomków w Iranie oraz Złotej Ordzie i jej państwach sukcesyjnych. Dziewiąty rozdział, który stanowi rdzeń całego dzieła, jest w całości poświęcony historii Szejbanidów. Pierwsze osiem rozdziałów oparte jest na źródłach takich jak Dżame at-Tawarich, Zafarname Jazdiego oraz zaginionej Czyngis-name, natomiast jedynym źródłem dla dziewiątego rozdziału była pamięć autora, w tym tradycje ustne Chorezmu. Choć relacje Abulghaziego dotyczące wcześniejszych Czyngisydów bywają często niewiarygodne, jego praca pozostaje jednym z najważniejszych źródeł dotyczących historii Szejbanidów po 1450 roku. Szadżarat al-Atrak jest również głównym źródłem biograficznym o samym Abulghazim.

Szadżarat al-Atrak została opublikowana w Europie już w 1726 roku, zaledwie 61 lat po jej ukończeniu, co było wyjątkowym wydarzeniem w przypadku środkowoazjatyckich kronik. Pierwsze tłumaczenie powstało dzięki wysiłkom Philipa Johana von Strahlenberga, szwedzkiego oficera, który został wzięty do niewoli w bitwie pod Połtawą. Zlecił on przetłumaczenie Szadżarat al-Atrak na niemiecki swoim dwóm szwedzkim kolegom oraz miejscowemu Tatarowi, którzy dokonali tego w rejonie Tobolska w latach 1713-1717. Strahlenberg spędził następnie ponad dekadę na poprawianiu tego przekładu, a chociaż nigdy nie został on wydany, jego odpis trafił w ręce anonimowego tłumacza, który na podstawie niemieckiej wersji stworzył francuskie tłumaczenie opublikowane w Lejdzie w 1726 roku pod tytułem Histoire généalogique des Tatars traduite du manuscript tartare d’Abulgasi Bayadur Chan. Książka szybko zyskała popularność i w XVIII wieku była cytowana przez takich intelektualistów jak Edward Gibbon, Voltaire i Monteskiusz. Wysokie zainteresowanie ówczesnej europejskiej publiczności, która nie miała dostępu do innych źródeł o historii Azji Środkowej, widać również w szybkim powstawaniu kolejnych przekładów. Do 1825 roku Szadżarat al-Atrak doczekała się kolejnych tłumaczeń niemieckich, rosyjskich i łacińskich. W latach 1871–1874 Jean Jacques Pierre Desmaisons opublikował oryginalny tekst czagatajski wraz z tłumaczeniem francuskim pod tytułem Histoire des Mongols et des Tatares par Abou-l-gazi Behadour Khan.

Przypisy

Bibliografia

K.M. Baipakov i B.E. Kumekov: The Kazakhs. W: Chahryar Adle (ed.), Irfan Habib (ed.): History of Civilizations of Central Asia. Vol. V: Development in Contrast: from the sixteenth to the mid-nineteeth century. UNESCO, 2003, s. 90-109. ISBN 92-3-103876-1.
Ali Akbar Dianat: Abū al-Ghāzī Bahādur Khān. Encyclopaedia Islamica. [dostęp 2024-02-21]. (ang.).
Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden: The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. ISBN 978-0-521-84926-5.
Svat Soucek: A History of Inner Asia. Cambridge University Press, 2000. ISBN 0-521-65704-0.
Bertold Spuler: ABU’L-ḠĀZĪ BAHĀDOR KHAN. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2024-02-20]. (ang.).
Guglielmo Zucconi. ‘We Still Have No Abū’l-Ghāzī’: Translations and Retranslations of the Shajara-yi Turkī in 18th-Century Europe. „Journal of Central Asian History”. 2, s. 133-175, 2023. ISSN 2772-8668. (ang.).