Abu Sa’id Mirza, pers. ابو سعید میرزا (urodzony w 1424, zmarł 5 lutego 1469) – sułtan z dynastii Timurydów, który rządził w latach 1451–1469, początkowo w Mawarannahrze, a od 1458 roku również w Chorasanie.
Życiorys
Uważa się, że był synem Muhammada oraz wnukiem Miranszaha (1405-1408). Jego ojciec nie figuruje w żadnym z współczesnych źródeł, co sprawiło, że Bartold poddał w wątpliwość autentyczność timurydzkiego pochodzenia Abu Sa’ida. Mimo to, „Mu’izz al-ansab”, najpełniejszy manuskrypt, który może być oryginalnym timurydzkim dokumentem dworskim do zapisywania genealogii, zawiera imiona Abu Sa’ida i jego ojca. Niewiele wiadomo o wczesnym etapie życia Abu Sa’ida. Pojawia się on w kronice Abd-ar-Razzagha Samarkandiego jako dworski towarzysz Uług Bega (1409-1449). Możliwe, że Abu Sa’id, będąc w służbie Uług Bega, stacjonował w pobliżu północnej granicy jego terytoriów. Większość jego pierwszych zwolenników pochodziła z koczowniczego klanu Arghun, który faworyzował przez całe swoje panowanie. Wykorzystując konflikt pomiędzy Uług Begiem a jego synem Abd al-Latifem (1449-1450), w 1449 roku Abu Sa’id zaatakował Samarkandę, ale musiał się wycofać, gdy Uług Beg przybył z pomocą. Abu Sa’id pozostał w opozycji podczas krótkiego panowania Abd al-Latifa i próbował wykorzystać niezadowolenie, które szybko narastało za rządów jego następcy, Abdallaha (1450-1451). Organizował swoje siły w rejonie Buchary, gdzie udało mu się zyskać wsparcie niektórych plemion Turkmenów. W maju 1450 roku został pokonany przez Abdallaha, jednak wkrótce później zdobył Jasy (dziś Turkiestan) oraz wsparcie chana Uzbeków Abu al-Chajra (1428-1468). 22 czerwca 1451 roku połączone siły Abu Sa’ida i Uzbeków odniosły łatwe zwycięstwo nad armią Abdallaha w pobliżu Samarkandy, co doprowadziło do jego pojmania i egzekucji na rozkaz kuzyna.
Po tej bitwie Abu Sa’id zdobył Samarkandę, dbając o to, by dotrzeć do miasta przed Uzbekami i zamknąć przed nimi bramy. Jego sojusznicy zostali obdarowani cennymi prezentami, a Rabi’a Sultan Begum, córka Uług Bega, została żoną Abu al-Chajra. Wiosną 1454 roku Abu Sa’id przekroczył Dżejhun i zajął Balch. W odpowiedzi na ten atak władca Chorasanu, Babur (1447-1457), przeprowadził inwazję na Mawarannahr i w październiku/listopadzie 1454 roku oblegał Samarkandę. Miasto ocalało dzięki postawie szejcha tarikatu nakszbandijja Chodży Ahrara, który zorganizował obronę i powstrzymał Abu Sa’ida przed opuszczeniem stolicy. Chodża Ahrar cieszył się w Samarkandzie ogromnym autorytetem, a według Chondemira Abu Sa’id podejmował decyzje tylko po wcześniejszych konsultacjach z nim. Ostatecznie Abu Sa’id i Babur zawarli pokój, który potwierdził granicę na rzece Dżejhun, a relacje między oboma władcami stały się przyjazne. Po śmierci Babura, gdy władcą Chorasanu został Sultan Ibrahim (1457-1459), Abu Sa’id ponownie zaatakował i 19 lipca 1457 roku wkroczył do Heratu. Cytadela miasta jednak pozostała niezdobyta, a jej oblężenie było zapamiętane głównie z powodu egzekucji, jaką Abu Sa’id zlecił na Gouharszad, wdowie po Szahruchu (1405-1447), oskarżonej o kontakty z Sultanem Ibrahimem. 30 sierpnia 1457 roku Abu Sa’id wycofał się do Balchu. W międzyczasie Sultan Ibrahim, 13 grudnia 1457 roku, został pokonany przez władcę Kara Kojunlu Dżahanszaha (1438-1467) w bitwie pod Astarabadem i wycofał się do Heratu, gdzie w obliczu nowego zagrożenia szukał sojuszu z Abu Sa’idem. Dwaj Timurydzi zawarli sojusz obronny, jednak nie zapobiegło to zajęciu Heratu przez Dżahanszaha 28 czerwca 1458 roku. Wkrótce jednak do Dżahanszaha dotarły wieści o buncie jego syna Husajna Alego w Azerbejdżanie, w wyniku czego zgodził się odstąpić Chorasn na rzecz Abu Sa’ida. 22 grudnia 1458 roku Abu Sa’id zajął opuszczony przez Dżahanszaha Herat, a jego zdobycze zostały zabezpieczone dzięki zwycięstwu nad połączonymi siłami Sultana Ibrahima, jego ojca Ala ad-Dauli (1447-1448) i Sandżara, wnuka Umar Szajcha, odniesionemu w kwietniu 1459 roku w okolicy Sarachsu. Sandżar trafił w ręce Abu Sa’ida, który zlecił jego egzekucję, a do końca 1460 roku zmarli lub zginęli także Sultan Ibrahim, syn Babura Szah Mahmud (1457) oraz Ala ad-Daula.
„Śmierć tylu rywalizujących timurydzkich książąt przyczyniła się do powrotu stabilności w Chorasanie”. W 1460 roku Husajn Bajkara (1470-1506), który w międzyczasie zdobył Gorgan z rąk Kara Kojunlu, uznał zwierzchność Abu Sa’ida, który zajął graniczący z nim Mazandaran. Nieobecność Abu Sa’ida wykorzystał emir Chalil z Sistanu, który zaatakował Herat, lecz został odparty. Jesienią 1460 roku bunt w Sistanie został stłumiony. W tym czasie Abu Sa’id był władcą Mawarannahru, Turkiestanu aż do Kaszgaru, Kabulistanu i Zabulistanu, jak również Chorasanu i Mazandaranu. Jego władza nie była jednak stabilna. Uzbecy regularnie najeżdżali Mawarannahr. W latach 1454/1455 Uwajs, wnuk Bajkary, zbuntował się w Otrarze i z pomocą Abu al-Chajra zadał Abu Sa’ida dotkliwą klęskę. W 1461 roku wybuchł bunt Muhammada Dżukiego, syna Abd al-Latifa, który po spustoszeniu Mawarannahru schronił się w Szahruchijji (dziś Taszkent). Abu Sa’id oblegał ją przez dziesięć miesięcy (listopad 1462 – październik 1463). Wykorzystując problemy Abu Sa’ida w Mawarannahrze, Husajn Bajkara w 1461 roku zajął Mazandaran i zaatakował Herat. Został jednak odparty i zmuszony do ucieczki do Chorezmu. Używając swojej bazy w tym regionie, Husajn Bajkara w 1464 roku spustoszył Chorasany. Abu Sa’id był bardziej skuteczny w neutralizowaniu ataków koczowniczych sąsiadów ze wschodu. Panując jedynie w Samarkandzie, odpierał dwa ataki chana Mogolistanu Esen Bughi (1429-1462). W 1456 roku zaczął wspierać swojego starszego brata Junusa (1462-1487), który uzyskał pomoc od niego ponownie w 1464 roku.
W 1467 roku władca Ak Kojunlu Uzun Hasan (1452-1478) pokonał i zabił Dżahanszaha, wysyłając jego głowę do Abu Sa’ida. Po kolejnych zwycięstwach Ak Kojunlu istnienie państwa Kara Kojunlu wydawało się zagrożone. Abu Sa’id postanowił wykorzystać tę sytuację, aby odzyskać obszary zachodniego Iranu, które Timurydzi stracili po śmierci Szahrucha. Abu Sa’id szybko przygotował się do wyprawy i pod koniec lutego 1468 roku wyruszył w kierunku Azerbejdżanu, prowadząc jedynie swoją kawalerię, nie czekając na oddziały piechoty i tabor. Udało mu się zdobyć Fars i Irak Perski, a w Mijanie przyłączyły się do niego oddziały Kara Kojunlu prowadzone przez synów Dżahanszaha, Jusufa i Hasana Alego (1467-1469). W międzyczasie Uzun Hasan osadził na tronie Azerbejdżanu jako pretendenta do władzy nad państwem Timurydów Jadgara Muhammada (1470), syna Sultana Muhammada (1447-1452), którego Dżahanszah niegdyś zabrał z Heratu. Abu Sa’id postanowił zimować w Karabachu, polegając na wsparciu swojego sojusznika szyrwanszaha. Wkrótce jednak jego sytuacja stała się krytyczna, gdy Uzun Hasan odciął go od wszelkiego zaopatrzenia z wschodu. 18 stycznia 1469 roku szyrwanszah opuścił Abu Sa’ida, a jego zdemoralizowana armia rozpoczęła marsz w kierunku Ardabilu, nękana nieustannymi atakami Ak Kojunlu. 30 stycznia Abu Sa’id został porzucony przez swoich emirów z Chorasanu i wpadł w ręce Uzun Hasana. Ten oddał go Jadgar Muhammadowi, który 5 lutego 1469 roku zabił go w zemście za egzekucję jego prababki, Gouharszad.
Zgodnie z „Mu’izz al-ansab”, Abu Sa’id miał w swoim życiu trzydzieści pięć żon, które urodziły mu dwudziestu pięciu synów (czterech z nich zmarło w niemowlęctwie) oraz trzydzieści cztery córki. Jeszcze za życia Abu Sa’id podzielił swoim synom dzielnice w formie sojurghali. Najstarszemu Sultan Ahmadowi (1469-1494) przyznał w ten sposób Mawarannahr w momencie, gdy w 1458 roku sam przeniósł się do Heratu, Mahmud Sultanowi (1469-1495) nadał Mazandaran, Umar Szajchowi (1469-1494) Kotlinę Fergańską, a Uług Begowi (1469 – 1501/1502) Kabul.
Przypisy
Bibliografia
J. Aubin: Abū Sa’īd. W: H.R.A. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 147–148. ISBN 90-04-08114-3.
C. E. Bosworth: Kābul. W: E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IV. Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 356–357. ISBN 90-04-05745-5.
Y. Bregel: ABU’L-ḴAYR KHAN. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2017-04-30]. (ang.).
Vika Gardner: Abū Saʿīd b. Sulṭān Muḥammad b. Mīrānshāh. Encyclopaedia of Islam. Third Edition. [dostęp 2016-12-08]. (ang.).
C. P. Haase: ʿABD-AL-LAṬĪF MĪRZĀ. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2017-04-29]. (ang.).
Beatrice Forbes Manz: Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86547-6.
R.G. Mukminova: The Timurid States in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. W: M.S. Asimov (ed.), C.E. Bosworth (ed.): History of Civilizations of Central Asia. Vol. IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The historical, social and economic setting. Motilal Banarsidass Publ, 1999. ISBN 0-521-20094-6. Brak numerów stron w książce.
R.M. Savory. The Struggle for Supremacy in Persia after the death of Tīmūr. „Der Islam”. 1965. 40. s. 35–65. DOI: 10.1515/islm.1964.40.1.35. ISSN 1613-0928. (ang.).