Abu Muslim al-Churasani, arab. أبو مسلم الخراساني (pełne imię: Abu Muslim Abd ar-Rahman Ibn Muslim al-Churasani), urodził się około 718/719 roku, a zmarł 12 lutego 755 w Al-Anbarze. Był najważniejszym przywódcą rewolucji abbasydzkiej, a po jej zwycięstwie sprawował na wpół niezależne rządy w Chorasanie oraz wschodnich prowincjach kalifatu w imieniu Abbasydów.
Nie znamy prawdziwego imienia ani pochodzenia Abu Muslima, który przeszedł do historii pod swoim rewolucyjnym pseudonimem, mającym na celu zjednoczenie jego zwolenników. Jego działalność antyumajjadzka rozpoczęła się w Kufie, gdzie miał kontakt z członkami haszimijji, walczącymi o władzę rodziny Proroka. Jako wysłannik Abbasydów do Chorasanu, zainicjował masową kampanię nawróceń na egalitarną formę islamu, która nie stawiała różnic między Arabami a innymi ludami. Dzięki sukcesowi tej kampanii, Abu Muslim obalił rządy namiestnika Umajjadów Nasra Ibn Sajjara w 747 roku, co było wspierane przez równoległą rewoltę arabskich Jemenitów. Po zdobyciu Chorasanu, jego siły przeszły do Iranu, a pod koniec sierpnia 749 roku zdobyły Kufę, gdzie ogłoszono kalifem Abbasydę As-Saffaha (749–754). Mimo że Abbasydzi zawdzięczali mu władzę, nie zamierzali tolerować jego częściowej niezależności we wschodnich prowincjach kalifatu. W lutym 755 roku, następca As-Saffaha, Al-Mansur (754–775), doprowadził do jego śmierci. Wkrótce Abu Muslim stał się legendarną postacią, do której odwoływali się różni antyarabscy i antyislamscy rebelianci, tacy jak Sunbad, Ustad, Mukanna, czy Babak. Z biegiem lat jego kult zyskał także cechy mesjanistyczne. Stał się on także bohaterem perskiej i tureckiej epiki oraz ludowej tradycji wśród Uzbeków i Turkmenów.
== Życiorys ==
=== Pochodzenie i młodość ===
Nie znamy prawdziwego imienia Abu Muslima. Imię Abu Muslim Abd ar-Rahman Ibn Muslim al-Churasani pojawiało się na jego monetach, gdy był namiestnikiem Chorasanu w latach 751–754. Jednak, gdyby było ono prawdziwe, sugerowałoby, że był muzułmaninem z muzułmańskimi przodkami. Nie ma tu związku z plemieniem czy klanem, co było wówczas powszechne. M.A. Shaban wskazywał, że takie imię to po prostu idealne rewolucyjne hasło, mające na celu zjednoczenie wszystkich muzułmańskich mieszkańców Chorasanu. Dialog, który miał miejsce między Abu Muslimem a wysłannikiem umajjadzkiego namiestnika Nasra Ibn Sajjara, ukazuje ten aspekt: „[Wysłannik]: Kim jesteś? [Abu Muslim]: Jestem Abd ar-Rahman Ibn Muslim. [Wysłannik]: Skąd pochodzisz? [Abu Muslim]: Jestem człowiekiem muzułmanów; nie należę do żadnego plemienia; mój ojciec zginął w obcym kraju; korzystałem z pomocy wielu ludzi, co stało się przedmiotem plotek; moje pochodzenie to islam, a moje poparcie ma rodzina Mahometa.”
Jak pisał Ibn at-Tiktaka (zm. 1310), kwestia jego pochodzenia była źródłem dużych kontrowersji, a próby ustalenia jej szczegółów były bezowocne. Liczne źródła podają absurdalną liczbę imion Abu Muslima oraz ich wariantów, a także plemion i miejsc, z których miał pochodzić. Najprawdopodobniej był jednak Irańczykiem, być może z niższych warstw dawnej sasanidzkiej szlachty. Można stwierdzić, że to sam Abu Muslim sprawił, że jego pochodzenie pozostało tajemnicą, a jego pełne imię (Abu Muslim Abd ar-Rahman Ibn Muslim) najlepiej wyraża egalitarny rewolucyjny ideał oraz charakterystyczny obraz irańskiego konwertyty par excellence.
Większość historyków zgadza się, że Abu Muslim dorastał w Kufie, która była wówczas głównym ośrodkiem niepokojów przeciwko Umajjadom. Opisy jego początkowych działań są często sprzeczne, ale mogą być również komplementarne. Wiąże się go z kufickim cechem rymarzy oraz innymi organizacjami rzemieślniczymi na rynku w Kufie, gdzie większość członków była pozbawionymi pełnych praw mawali (niearabskimi muzułmanami) o radykalnym nastawieniu antyumajjadzkim i antyarabskim. Wskazuje się także na jego powiązania z radykalnymi grupami szyickimi (ghulat) oraz bliskie związki z plemieniem Idżl, które w tym okresie stało się bastionem radykalnego szyizmu i perskiego resentymentu. Te powiązania kreują obraz nieustającego aktywisty, rozgoryczonego arabską dominacją i zaangażowanego w różne formy oporu przeciwko Umajjadom.
=== Na czele haszimijji ===
Przełomowym momentem w życiu Abu Muslima było spotkanie z członkami haszimijji w kufickim więzieniu, którzy dążyli do obalenia władzy Umajjadów i ustanowienia rządów rodziny Proroka (Haszymitów). Związki z plemieniem Idżl doprowadziły go do przywódcy haszimijji, Bukajra Ibn Mahana. W roku 743/744 odbył pielgrzymkę do Mekki i nawiązał kontakt z Abbasydami, a następnie wyruszył do Chorasanu jako ich wysłannik. Na miejscu spotkał się z chłodnym przyjęciem ze strony lokalnego lidera haszimijji, Sulajmana Ibn Kasira, którego poparcie dla Abbasydów było sprzeczne z wizją następcą Bukajra Ibn Mahana, Abu Salamy al-Challala, który chciał walczyć o władzę wybrańca (ar-riza) z rodu Haszymitów, pozostawiając decyzję o jego osobie na czas po zwycięstwie nad Umajjadami.
Abu Muslim zwrócił się bezpośrednio do ludności Chorasanu, która była już zaznajomiona z haszimijją przynajmniej od czasów działalności Chidasza (zm. ok. 737), i rozpoczął ich nawracanie na islam. Liczba muzułmańskich konwertytów, którzy przystąpili do haszimijji, szybko rosła, co wzmacniało jego pozycję w ruchu. Zawarł tymczasowe porozumienie z Sulajmanem Ibn Kasirem i 8 czerwca 747 roku otwarcie wystąpił przeciwko Umajjadom, rozwijając czarne sztandary Abbasydów w osadzie Sikazandż, na zachód od stolicy Chorasanu, Marwu. Sytuacja sprzyjała mu, gdyż prowincja była wstrząsana walkami pomiędzy arabskimi grupami plemiennymi Jemenitów i Kajsytów, a umajjadzki namiestnik Nasr Ibn Sajjar należał do tych drugich. Przez siedem miesięcy Abu Muslim pozostawał w swoim obozie, dokąd napływały rzesze nowych zwolenników, podczas gdy Nasr Ibn Sajjar, sparaliżowany rewoltą Jemenitów, miał niewielkie możliwości działania przeciwko niemu. Abu Hanifa Dinawari, pisząc o tym ponad stulecie później (zm. 896), opisywał zwolenników Abu Muslima w następujący sposób: „Wszyscy farbowali swoje ubrania na czarno. Malowali również do połowy drewniane maczugi […] Przybywali ci ludzie na koniach, osłach lub piechotą, wołając «Charro Marwan!», nazywając osły imieniem Marwana, kpiąc sobie z [kalifa] Marwana Ibn Muhammada, a było tych ludzi 100 tys.”.
Oprócz Irańczyków, Abu Muslimowi udało się przyciągnąć wielu miejscowych Arabów, niezadowolonych z rządów Umajjadów, oraz ostatecznie zawarł sojusz z Jemenitami z plemienia Azd, zamieszkującymi Chorasanu. Przyjmując ludzi do swojej armii, rozdzielał ich według imion ojców i miejscowości, z których pochodzili, co oznaczało koniec umajjadzkiego rejestru (diwan), w którym wojsko składało się wyłącznie z Arabów, dzielonych według plemion. Od tej pory wszyscy byli po prostu Chorasańczykami, a cała prowincja znalazła się w stanie wrzenia. Po odparciu ataku Nasra Ibn Sajjara 15 grudnia 747, Abu Muslim zajął Marw, podczas gdy umajjadzki namiestnik zbiegł do Niszapuru. Nasr Ibn Sajjar wysyłał do kalifa rozpaczliwe prośby o przysłanie posiłków, które jednak nie doczekały się odpowiedzi, ponieważ Marwan był zajęty tłumieniem powstania syryjskich Arabów. Latem 748 roku siły rebeliantów zajęły Tus, a jesienią Niszapur. W październiku padł Rej. W listopadzie Nasr Ibn Sajjar zmarł śmiercią naturalną w Sawe.
Na pograniczu z Iranem pojawiły się oddziały namiestnika Iraku Jazida Ibn Umara, jednak w lutym/marcu 749 roku zostały pokonane przez dowódcę Abu Muslima, Kahtabę Ibn Szabiba, w bitwie w rejonie Isfahanu. Wkrótce syn Kahtaby, Hasan, zajął Hamadan, a buntownicy rozpoczęli oblężenie Nahawandu, który padł pod koniec czerwca 749 roku. Iran znalazł się teraz pod kontrolą Abu Muslima, który przystąpił do bezlitosnej kampanii eliminacji potencjalnych rywali we własnych szeregach, pozbywając się większości historycznych przywódców haszimijji, na czele z Sulajmanem Ibn Kasirem. W przeddzień historycznego zwycięstwa 27 sierpnia Kahtabę znaleziono martwego nad brzegami Eufratu, a jego śmierć pozostała niewyjaśniona. Dwa dni później jego syn Hasan wkroczył do Kufy.
Niedługo przed upadkiem Kufy, dotychczasowy przywódca Abbasydów Ibrahim Ibn Muhammad zginął z rozkazu Marwana. Po zdobyciu miasta, będącego tradycyjnym centrum haszimijji, przed rebeliantami stanęło zadanie wyboru nowego kalifa. Kufa miała długą tradycję wspierania Alidów, ku którym skłaniał się także Abu Salama al-Challal. Po dwóch miesiącach czekania, Abu Muslim i jego Chorasańczycy doprowadzili do obwołania kalifem Abu al-Abbasa z rodu Abbasydów, który przyjął tytuł As-Saffah (749–754). Uroczyste zaprzysiężenie miało miejsce 28 listopada 749 roku.
=== W czasach Abbasydów ===
Podczas kampanii w Iraku, Abu Muslim pozostał w Chorasanie, gdzie złożył przysięgę lojalności wobec As-Saffaha. Mimo proalidzkich sympatii Abu Salamy, nowy kalif „był nadal chętny, lub prawdopodobnie zobligowany, do pozostawienia go jako wezyra”, którego tytuł, rozumiany w jego pierwotnym, koranicznym sensie osobistego doradcy władcy, Abu Muslim posługiwał się już wcześniej. W rzeczywistości As-Saffah pragnął jak najszybciej pozbyć się Abu Salamy, lecz nie miał odwagi działać bez zgody Abu Muslima i w tym celu wysłał do niego swojego brata Abu Dżafara. Abu Muslim nie tylko nie stawiał przeszkód, ale sam przysłał najemnego mordercę, który zabił wezyra Abbasydów w lutym 750 roku.
Abu Muslim sprawował absolutną władzę we wschodnich prowincjach kalifatu, gdzie mógł swobodnie mianować urzędników. Abu Dżafar, po powrocie do swojego brata, ostrzegł go, że nie będzie prawdziwym kalifem, dopóki żyje Abu Muslim. W 751 roku stłumił szyickie powstanie, które wybuchło w Bucharze pod wodzą Szarika Ibn Szajcha al-Mahriego, a wkrótce potem jego dowódca, Zijad Ibn Salih, wspólnie z Karłukami pokonał siły chińskiego generała w bitwie nad rzeką Tałas, co na zawsze ustaliło granice między światem chińskim a muzułmańskim. W 753 roku Zijad Ibn Salih, zachęcany przez As-Saffaha, zbuntował się przeciwko Abu Muslimowi. Kiedy jednak doszło do starcia, żołnierze Zijada przeszli na stronę namiestnika Chorasanu. Zijad zginął, a Abu Muslim odkrył wrogie zamiary Abbasydów wobec siebie w zdobytych dokumentach.
As-Saffah zmarł w czerwcu 754 roku, a władzę po nim przejął jego brat Abu Dżafar, który przyjął tytuł Al-Mansur (754–775). Wyzwanie rzucił mu jego wuj, namiestnik Syrii, Abd Allah Ibn Ali, który pokonał armię Hasana Ibn Kahtaby. Władzę Al-Mansura uratował Abu Muslim, który w listopadzie 754 roku pobił Abd Allaha Ibn Alego pod Nusaybin. Była to jego ostatnia przysługa dla Abbasydów, ponieważ Al-Mansur nie zamierzał tolerować jego częściowej niezależności we wschodnich prowincjach kalifatu. Mogło się wydawać, że Abu Muslim ze swoją potężną armią z Chorasanu nie jest wcale w złej sytuacji w nadchodzącej konfrontacji z kalifem, lecz jego problemem była rosnąca idea prawowitej władzy Abbasydów, której posłuszeństwo było wymagane – idea, za którą sam odpowiadał. W lutym 755 roku Al-Mansur zaprosił go do swojego pałacu w Al-Haszimijja w Al-Anbarze, gdzie podstępnie go zgładził.
== Dziedzictwo ==
Najtrwalszym dziedzictwem Abu Muslima była przemiana arabskiego imperium Umajjadów w uniwersalne muzułmańskie państwo Abbasydów. Po jego śmierci stał się legendarną postacią, do której odwoływali się różni antyarabscy i antyislamscy rebelianci, tacy jak Sunbad, Ustad, Mukanna, czy Babak. Z biegiem lat kult jego osoby zyskał cechy mesjanistyczne, a różne ruchy, takie jak Rawandijja, Barkukijja czy Abu Muslimijja, zaczęły głosić jego imamat lub wręcz boskość oraz powrót na końcu czasów. Abu Muslim stał się także bohaterem perskiej i tureckiej epiki oraz folkloru Uzbeków i Turkmenów, a także górali Dagestanu. Jest bezpośrednio związany z Bektaszijją.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Saleh Said Agha: Abū Muslim al-Khurāsānī. Encyclopaedia of Islam. Third Edition. [dostęp 2016-12-08]. (ang.).
R. W. Bulliet: Abū Salama Ḵallāl. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2021-01-10]. (ang.).
Jerzy Hauziński: Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-10988-2.
Jerzy Hauziński: Od podboju arabskiego do końca XV w.. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1.
Ḡ. Ḥ. Yūsofī: ABŪ MOSLEM ḴORĀSĀNĪ. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2021-01-09]. (ang.).