Abu al-Chajr-chan
Abu al-Chajr-chan (znany również jako Abu al-Chajr lub Abu’l-Chajr) (ur. 1412, zm. 1468) był chanem Uzbeków z dynastii Szejbanidów, który rządził w latach 1428–1468.
W momencie jego narodzin, ułus Szejbanidów był rozdzielony pomiędzy wiele niezależnych księstw. W 1427 roku, w trakcie bitwy z buntującymi się emirami, zginął Jumaduk-chan, pod którego dowództwem służył Abu al-Chajr. Jako członek jego klanu dowodził lewym skrzydłem armii, jednak po klęsce został wzięty do niewoli, ale wkrótce uwolniono go. W następnym roku, dzięki wsparciu liderów głównych uzbeckich plemion oraz naczelnika ułusu Mangitów Wakkasa Bija, Abu al-Chajr został ogłoszony chanem w mieście Tura w zachodniej Syberii, które stało się jego letnią siedzibą i sezonową stolicą aż do 1446. W ciągu czterech lat Abu al-Chajr rozszerzył swoją władzę na większość terytoriów ułusu Szejbanidów.
W zimie 1430/1431 Abu al-Chajr zaatakował Chorezm, który należał do Szahrocha (1405–1447), syna Timura. Rozpoczął jednak okupację jedynie północnej części Chorezmu, która niegdyś była częścią ułusu Dżocziego. Domagając się kapitulacji od gubernatora Urgenczu, twierdził, że ziemia ta powinna należeć do potomków Dżocziego. Gubernator uciekł na południe, a Urgencz został splądrowany przez Uzbeków. Latem 1431 Uzbecy opuścili Chorezm, prawdopodobnie z powodu upałów oraz wybuchu zarazy. Inną przyczyną mogło być zagrażające im niebezpieczeństwo ze strony Dżoczydów z Astrachania, Ahmada-chana i Muhammada-chana, których Abu al-Chajr ostatecznie pokonał jeszcze w tym samym roku. W 1435/1436 Abu al-Chajr ponownie zaatakował Chorezm, dokonując jego splądrowania. W 1440/1441 grupa Uzbeków, być może niepodlegająca Abu al-Chajrowi, napadła na Astarabad, co zmusiło Szahrocha do utrzymywania silnych oddziałów wojskowych w celu obrony regionu. W 1446 Abu al-Chajr zdobył tereny w środkowym biegu Syr-Darii, w tym kilka miast będących ważnymi ośrodkami handlu Złotej Ordy z Turkiestanem. Jedno z nich, Sygnak, stało się jego stolicą, a granica między Uzbekami a terytorium Timurydów przesunęła się na północ od miasta Turkiestan.
Po śmierci Szahrocha w 1447, Abu al-Chajr wykorzystał sytuację, gdy jego syn Uług Beg (1447–1449) walczył z innymi Timurydami o Herat, i zaatakował Mawarannahr, plądrując okolice samej Samarkandy, której jednak nie zdobył. Latem 1451 timurydzki książę Abu Sa’id (1451–1469), który zbuntował się przeciwko wnukowi Szahrocha, Abdollahowi (1450–1451), poprosił Abu al-Chajra o pomoc. W bitwie w pobliżu Samarkandy w tym samym roku, mniejsze oddziały Uzbeków i Abu Sa’ida pokonały armię Abdollaha, który zginął. Abu Sa’id zajął miasto, jednak nie wpuścił do niego Uzbeków, wynagradzając ich drogimi prezentami. Córka Uług Bega, Rabi’a Sultan Begum, poślubiła Abu al-Chajra, po czym Uzbecy wrócili na stepy. Jego chan interweniował w konflikty między Timurydami tylko raz, w 1460, wysyłając oddziały na pomoc zbuntowanemu przeciwko Abu Sa’idowi wnukowi Uług Bega, Mohammadowi Dżuki Mirze. Przesłani mu Uzbecy zajmowali się głównie plądrowaniem, co zmusiło Mohammada do kapitulacji.
Około 1457 Abu al-Chajr doznał poważnej klęski z rąk Ojratów, którzy atakowali kipczackie stepy z rejonu rzeki Czu. Po pokonaniu go w bitwie w pobliżu Sygnaku, zmusili go do ucieczki do swojej stolicy, a następnie spustoszyli jego posiadłości oraz tereny Timurydów. Około 1465/1466 Keraj i Dżanibek, dwóch potomków Ordy, syna Dżocziego, odłączyło się od Abu al-Chajra z własnymi ludźmi, co w przyszłości doprowadziło do powstania Kazachów (co oznacza „uciekinierów”). W 1468 roku do obozu Abu al-Chajra przybył kolejny Timuryda, Hosejn Bajghara (1469 – 1506), prosząc go o wsparcie przeciwko Abu Sa’idowi. Chan wydał rozkaz wymarszu armii, ale zmarł przed jej wyruszeniem z powodu paraliżu. Inne wersje wskazują, że mógł umrzeć podczas wyprawy na Mogolistan lub zostać zabity przez spokrewnionych z nim Kazachów. Tak czy inaczej, jego śmierć miała miejsce w 1468.
Po zgonie Abu al-Chajra jego państwo rozpadło się, jednak jego wnuk, Muhammad Szejbani (1500–1510), stanął na czele Uzbeków i podbił niemal cały Turkiestan. W ten sposób Abu al-Chajr jawi się jako kluczowa postać, której działania zapoczątkowały szereg wydarzeń prowadzących do migracji Uzbeków na tereny Azji Środkowej i powstania współczesnego Uzbekistanu.
Przypisy
Bibliografia
Y. Bregel: ABU’L-ḴAYR KHAN. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2020-02-21]. (ang.).
Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1978.
Jean-Paul J.P. Roux: Historia Turków, Krystyna Dąbrowska (tłum.), Dariusz Kołodziejczyk, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 2003, ISBN 83-916989-7-1, OCLC 749497079. Brak numerów stron w książce.
Bogdan Składanek: Historia Persji. Tom II, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2003, ISBN 83-88938-32-0, OCLC 749417040. Brak numerów stron w książce.