Abu al-Ala al-Ma’arri (arab. أبو العلاء المعري, właściwie أبو العلاء أحمد بن عبد الله بن سليمان التنوخي المعري Abū al-ʿAlāʾ Aḥmad ibn ʿAbd Allāh ibn Sulaimān al-Tanūẖī al-Maʿarrī; urodził się w grudniu 973/363 A.H. w Ma’arrat an-Numan, obecnie Ma’arrat an-Numan, zmarł tamże w maju 1058/449 A.H.) – był syryjskim filozofem, poetą oraz pisarzem arabskim, który stworzył racjonalistyczną i sceptyczną koncepcję filozoficzną, kwestionującą dogmaty islamu i odrzucającą przekonanie o wyłączności prawdy zawartej w doktrynie religijnej, a także był antynatalistą.
Życiorys
Al-Maʿarri przyszedł na świat w syryjskim mieście Ma’arrat an-Numan w 973 roku n.e. Pochodził z wpływowej rodziny Banu Sulayman, należącej do plemienia Tanuchidów (arab. التنوخيون). Jego prapradziadek pełnił funkcję pierwszego kadiego w mieście. Niektórzy członkowie jego rodziny także byli znani jako utalentowani poeci. W wieku czterech lat stracił wzrok na skutek przebytej ospy.
Wiersze zaczął pisać w wieku około 11-12 lat. Edukację rozpoczął w rodzinnym mieście oraz w Aleppo, a następnie kontynuował w Antiochii i innych syryjskich ośrodkach. W Aleppo zetknął się z gramatykiem i komentatorem Koranu, Ibn Chalawajem, który był jego nauczycielem, jednak zmarł w 980/981 (380 A.H.), gdy al-Maʿarri był jeszcze dzieckiem. Poeta wyrażał później żal po stracie swojego mentora w wierszu Risālat al-ghufrān.
Jak informuje arabski uczony al-Kiftī, podczas podróży do Trypolisu al-Maʿarri odwiedził chrześcijański klasztor w pobliżu Latakii, gdzie słuchał rozmowy na temat filozofii greckiej. Historyk ten twierdzi, że to wydarzenie przyczyniło się do jego późniejszego sceptycyzmu i antyreligijnej postawy, jednak inni historycy, w tym Ibn al-Adim, zaprzeczają, aby al-Maʿarri miał kontakt z innymi niż islamskimi doktrynami teologicznymi.
Al-Maʿarri spędził także trzy lata w Bagdadzie, gdzie został ciepło przyjęty w lokalnym środowisku literackim, lecz postanowił prowadzić ascetyczne życie. Odmawiał sprzedaży swoich wierszy i żył w odosobnieniu, przestrzegając surowej diety. Mimo tego cieszył się uznaniem i przyciągnął wielu uczniów, prowadząc ożywioną korespondencję z innymi uczonymi.
Około roku 1010 wrócił do rodzinnego miasta, gdzie spędził resztę życia, praktykując ascezę i stosując dietę wegańską.
W 2013 roku syryjscy dżihadyści z Jabhat al-Nusra odcięli głowę statui Al-Maʿarriego, która została wykonana przez rzeźbiarza Al Fathi Muhammada w 1944 roku.
Poglądy
Al-Maʿarri miał sceptyczny światopogląd, potępiając przesądy oraz religijny dogmatyzm. W związku z tym bywał określany jako pesymista filozoficzny oraz wolnomyśliciel. Często podejmował temat konfliktu między prawami rozumu a roszczeniami obyczajów, tradycji i autorytetu. Nauczał, że religia jest bajką wymyśloną przez starożytnych, bezwartościową i mającą na celu wyzyskiwanie naiwności ludzi.
„Nie myśl, że twierdzenia proroków są prawdziwe; one wszystkie są wymysłem. Człowiek żył w spokoju, dopóki nie pojawili się oni i nie popsuli życia. Święte księgi to jedynie zbiór próżnych opowieści, które nie miały miejsca i które nikomu nie przyniosły sensu.”
Al-Maʿarri krytykował wiele dogmatów islamu, w tym Hadżdż, który nazwał podróżą pogan. Odrzucał również ideę jakichkolwiek boskich objawień. Jego ideałem był filozof i asceta, dla którego moralność pochodzi z rozumu, a cnota jest nagrodą samą w sobie.
Jego zasadniczy pesymizm przejawiał się w zaleceniu, aby całkowicie powstrzymać się od prokreacji, by oszczędzić dzieciom cierpienia życia – tzw. antynatalizm. W elegii napisanej po utracie krewnego wyraził żal, równocześnie ukazując ulotność życia.
„Zmiękcz swój krok. Zdaje mi się, że powierzchnia świata to jedynie ciała zmarłych.”
„Idź powoli w powietrzu, abyś nie deptał szczątków bożych sług.”
Swój sceptycyzm i antyreligijne poglądy wyraził w jednym z utworów: „Mieszkańcy ziemi dzielą się na dwa rodzaje: tych, którzy są rozumni, lecz bez religii, i tych, którzy są religijni, ale bez rozumu.”
Dorobek literacki
Pierwszy zbiór poezji al-Maʿarriego, zatytułowany Saqṭ al-zand (سقط الزند, Hubka iskier), zdobył dużą popularność, co przyczyniło się do jego uznania jako poety. Kolejny, bardziej oryginalny zbiór, znany jako Luzūm mā lam yalza (لزوم ما لا يلزم أو اللزوميات, Zbyteczna konieczność) lub także Luzūmīyāt (Konieczności), odnosi się do złożoności stosowanego systemu rymów.
Jego trzecie ważne dzieło to utwór prozatorski noszący tytuł Risālat al-ghufrān (رسالة الغفران, List przebaczenia). W tym dziele poeta odwiedza raj, gdzie spotyka arabskich poetów z okresu przedislamskiego. Literacka wizja jest w sprzeczności z doktryną islamu, która głosi, że tylko wierzący w jednego Boga odnajdą po śmierci wieczne szczęście (Koran 4:48). Z powodu motywu dyskusji ze zmarłymi w zaświatach, utwór porównywany był do Boskiej Komedii Dantego.
Inny z jego utworów, Al-Fuṣūl wa al-ghāyāt (Ustępy i fragmenty), zawiera zbiór homilii, które można określić jako parodię Koranu.
Przypisy
Linki zewnętrzne