Abstrakcja
Abstrakcja (abstrahowanie, z łac. abstractio „oderwanie”) to proces, który polega na tworzeniu pojęć, gdzie zaczyna się od jednostkowych rzeczy (najczęściej konkretnych) i przechodzi do ogólnych pojęć poprzez wskazywanie na cechy wspólne dla tych rzeczy (zwykle ich właściwości).
W wyniku tego procesu uzyskuje się pojęcia o najuboższej treści, ale najszerszym zakresie, takie jak rzecz, przedmiot, substancja czy byt. Pojęcie, które powstaje w wyniku abstrakcji, nazywamy abstraktem.
Historia pojęcia
Arystoteles w swoich pracach, takich jak O duszy, Analityki wtóre oraz Metafizyka, analizuje zjawisko abstrakcji (gr. ἀφαίρεσιϛ – oderwanie, odjęcie, zniesienie). Pierwszy etap abstrakcji odbywa się na poziomie zmysłowym, gdzie zmysły postrzegają odbierane bodźce w formach oderwanych od materii. Właściwy proces abstrakcji zachodzi jednak w intelekcie, który wyodrębnia z jednostkowych rzeczy pojęcia ogólne, oddzielając pewne ich właściwości, które same w sobie nie są odseparowane. Wyniki abstrakcji (abstrakty) poznaje się za pomocą indukcji, co jest charakterystyczne dla matematyki, która rozważa figury w oderwaniu od konkretów. Przeciwieństwem tego jest dodawanie cech realnych (gr. πρόσθεσειϛ), co jest typowe dla nauk przyrodniczych, takich jak fizyka.
Tomasz z Akwinu, posługując się pojęciem abstrakcji, rozstrzyga spór dotyczący uniwersaliów, twierdząc, że abstrahowanie nie jest kłamstwem (abstrahentium non est mendacium). Pomimo że istnieją umiarkowane rozwiązania tego problemu, niektórzy (nominalizm, empiryzm) uważają, że brak ograniczeń w procesie abstrakcji może prowadzić do wniosków o istnieniu jakiejś nieempirycznej rzeczywistości.
W historii filozofii znaczenie mają również poglądy Johna Locke’a i George’a Berkeleya na temat abstrakcji. Locke w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego potwierdza istnienie abstrakcji, twierdząc, że słowa są zewnętrznym wyrazem idei obecnych w umyśle, które pochodzą z rzeczy zewnętrznych. Jeśli każda idea miałaby swoją nazwę, liczba słów musiałaby być nieskończona. Aby temu zapobiec, umysł wybiera niektóre idee i czyni je ideami ogólnymi. Locke uważa, że zdolność do abstrahowania odróżnia ludzi od zwierząt.
Berkeley natomiast odrzuca istnienie abstrakcji, krytykując w Traktacie o zasadach poznania ludzkiego poglądy Locke’a. Wyróżnia trzy argumenty przeciwko istnieniu abstrakcji, które są analogiczne do argumentów przeciwko substancji:
- Proces abstrakcji nie jest możliwy – na przykład stworzenie idei człowieka wymagałoby pomyślenia o czymś, co jest kolorowe, ale jednocześnie nie ma konkretnego koloru, ponieważ w tworzeniu abstrakcyjnej idei kolorów abstrahuje się od konkretnych kolorów;
- Pojęcie abstrakcji jest zbędne – idee proste mogą być reprezentowane przez inne idee proste, tak jak rysunek linii prostej na tablicy reprezentuje wszystkie linie;
- Pojęcie abstrakcji prowadzi do sprzeczności – na przykład idea trójkąta nie może być równoboczna lub prostokątna, lecz musi być zarówno równoboczna, jak i prostokątna, co jest sprzeczne.
Etapy badań abstrakcji
Etap fizyczny – badanie bytu pod kątem jego jakości, obserwacja cech fizycznych i reakcje na działanie (np. zniekształcanie przedmiotu pod wpływem nacisku).
Etap matematyczny – badanie bytu w kontekście ilościowym, analiza jego części i składników, przy czym badanie matematyczne nie wpływa na badanie fizyczne.
Etap metafizyczny – analiza istnienia bytu.
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof K. Narecki, Słownik terminów Arystotelesowych, w: Ewa E. Głębicka, Narcyza N. Szancer (red.), Arystoteles. Dzieła wszystkie, t. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 31.
Literatura dodatkowa
Giovanni G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 5, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012, s. 17.
Linki zewnętrzne
Andrzej Maryniarczyk, Abstrakcja, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
Bartosz Brożek, Abstrakcja językowa, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński, kanał „Copernicus” na YouTube, 4 sierpnia 2019 [dostęp 2024-10-14].