Abstand- i Ausbausprachen – koncepcje socjolingwistyczne
Koncepty Abstand i Ausbau w dziedzinie socjolingwistyki, wprowadzone przez Heinza Klossa, definiują dwa różne typy kryteriów, które określają, czym jest język. Pierwsze z nich, Abstand, odnosi się do wzajemnego dystansu lingwistycznego pomiędzy lektami, który zależy od ich wewnętrznej struktury. Drugie, Ausbau, związane jest z poziomem elaboracji języka, co zazwyczaj wynika z praktyk społecznych lub manipulacji politycznych. W przypadku niektórych języków oba kryteria mogą być spełnione jednocześnie.
Według tej teoretycznej koncepcji, dwa lekty (byty językowe) są uznawane za odrębne języki, gdy różnią się od siebie w wystarczającym stopniu pod względem strukturalnym, nawet jeśli nie mają silnej tradycji literackiej, lub gdy są dostatecznie rozwinięte funkcjonalnie i używane w wielu różnych domenach komunikacyjnych. Przykładem może być baskijski, który jest uznawany za samodzielny język (a także izolat), ponieważ posiada znaczące różnice strukturalne w porównaniu do innych języków (Abstand), wykazując unikalność na wszystkich poziomach systemu językowego. Ze względu na swój odosobniony charakter, baskijski nie może być klasyfikowany jako dialekt jakiegokolwiek innego języka. Z drugiej strony, języki czeski i słowacki są na tyle bliskie, że przy braku uwzględnienia czynnika elaboracji (Ausbau), w postaci odrębnych tradycji piśmienniczych oraz użycia w różnych sferach komunikacji, mogłyby być traktowane jako różne odmiany jednego języka. Równocześnie, według teorii Klossa, języki serbski i chorwacki tworzą jeden policentryczny język, znany jako serbsko-chorwacki, ponieważ mają one wspólną podstawę strukturalną (dialekt sztokawski).
Szacuje się, że około 80% języków na świecie można sklasyfikować jako odrębne języki, korzystając wyłącznie z kryterium Abstand, co oznacza, że ich wzajemny dystans jest wystarczający, aby je odróżnić, niezależnie od stopnia elaboracji ich użycia. Taki status byłby oczywisty nawet w czasach przedpiśmiennych. Elaboracja języków następuje zazwyczaj w wyniku planowania językowego i często jest motywowana przyczynami politycznymi, na przykład dążeniem do podkreślenia tożsamości narodowej. Próby wydzielania blisko spokrewnionych języków wyłącznie na podstawie kryterium Ausbau często prowadzą do dyskusji w sferze społecznej i politycznej.
Języki typu Abstand są klasyfikowane na podstawie czysto językoznawczych kryteriów, podczas gdy wydzielenie języków typu Ausbau zależy nie tylko od ich cech językowych, ale również od czynników politycznych, kulturowych, społecznych i historycznych. Należą do nich: rozwój odrębnych tradycji piśmienniczych, obecność odrębnie kodyfikowanych norm językowych oraz ortografii, a także istnienie samodzielnych państw narodowych. Języki typu Ausbau są wydzielane w ramach kontinuów dialektalnych, gdzie nie można wyznaczyć sztywnych granic językowych. W skład języka typu Ausbau wchodzi autonomiczny język standardowy, zwany też ogólnym, oraz lokalne gwary, które są względem niego heteronomiczne, co oznacza, że są uzależnione użytkowo (narodowy język standardowy zaspokaja potrzeby komunikacyjne w obszarach, gdzie nie korzysta się z gwary).
W niektórych sytuacjach różne formy języka policentrycznego mogą w wyniku elaboracji uzyskać status języków autonomicznych, co ma miejsce na przykład w przypadku języka malajskiego (malezyjskiego) oraz indonezyjskiego. Podobny proces zachodzi w kontekście języków serbsko-chorwackich, gdzie dąży się do wyodrębnienia osobnych języków: serbskiego i chorwackiego. Języki serbski, chorwacki i bośniacki są często traktowane jako języki typu Ausbau. Z kolei języki typu Abstand, które są odrębne lingwistycznie, czasami są postrzegane jako „dialektyzowane”, co oznacza, że są traktowane jako odmiany jednego języka, który przejawia cechy elaboracji w danym obszarze (z powodów ideologicznych lub psychologicznych). Czeski lingwista Vít Dovalil przytacza jako przykład tego zjawiska relację między kaszubszczyzną a polszczyzną, francuskimi językami regionalnymi a językiem francuskim oraz między językiem sardyńskim a włoskim.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- VítV. Dovalil, Jazyk typu Ausbau – jazyk typu Abstand, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-04-22] (cz.).
- HeinzH. Kloss, ‘Abstand Languages’ and ‘Ausbau Languages’, „Anthropological Linguistics”, 9 (7), 1967, s. 29–41, ISSN 0003-5483, JSTOR: 30029461 (ang.).
- PeterP. Trudgill, Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe, [w:] AnnaA. Duszak, UrszulaU. Okulska (red.), Speaking from the margin: global English from a European perspective, Frankfurt: Peter Lang, 2004, s. 35–49, ISBN 978-3-631-52663-7 (ang.).
- PeterP. Trudgill, Language and Dialect: Linguistic Varieties, [w:] KeithK. Brown (red.), Encyclopedia of language & linguistics, wyd. 2, t. 6: Inu-Lea, Boston: Elsevier, 2006, s. 647, DOI: 10.1016/B0-08-044854-2/01492-9, ISBN 978-0-08-044854-1, ISBN 978-0-08-044299-0, OCLC 61441874.