Abraham Goldfaden
Abraham Goldfaden (ur. 24 lipca 1840 w Starokonstantynowie, zm. 8 lub 9 stycznia 1908 w Nowym Jorku) był żydowskim dramatopisarzem i poetą, który tworzył w językach jidysz i hebrajskim. Uznawany jest za pioniera nowoczesnego teatru żydowskiego.
Jego twórczość była silnie inspirowana ideami haskali. Goldfaden wystawiał swoje sztuki w takich miastach jak Odessa, Warszawa, Paryż, Londyn i Lwów. Napisał ponad 50 sztuk, które czerpały głównie z folkloru, a wiele z nich stało się źródłem popularnych piosenek, które przetrwały do dziś. W jego dorobku znajdują się także komedie, takie jak Di cwej Kuni-Leml (1882) i Di kiszefmacherin (Czarodziejka, 1882), oraz dramaty historyczne, w tym oparty na biblijnej Pieśni nad pieśniami dramat Szulamis (Sulamitka, 1883) oraz dzieła związane z historią narodu żydowskiego, jak Bar Kochba (1887) czy Dr Almosado i Juda Macabi.
Współczesne określenie nieudacznika wywodzi się od tytułu jednej z jego sztuk – Szmendrik.
Życiorys
Goldfaden pochodził z rodziny maskilów, a jego ojciec był zegarmistrzem. Uczył się w chederze, ale również w rządowej szkole pod kierunkiem Abrahama Ber Gottlobera oraz w Szkole Rabinów w Żytomierzu, prowadzonej przez Chaima Zeliga Słonimskiego. W 1862 roku zadebiutował jako poeta w prasie hebrajskojęzycznej, a rok później w języku jidysz, publikując w czasopiśmie „Kol mewaser”. W 1866 roku opublikował zbiór piosenek Dos Judełe. W tym czasie pracował jako nauczyciel w Symferopolu, a potem w Odessie.
Początkowo planował studiować medycynę w Monachium, jednak osiedlił się w Lwowie. Następnie przeniósł się do Czerniowiec, gdzie został wydawcą gazety „Dos Bukowiner Israelitisze Folksblat”. Z powodu trudności finansowych wyjechał do Jass, gdzie w teatrach ogródkowych wystawiał przedstawienia złożone z jego piosenek i skeczy, które uznaje się za pierwsze w historii profesjonalnego teatru jidyszowego.
W 1876 roku, wspólnie z Izraelem Grodnerem i Mosze Finklem, założył w Jassach pierwszy profesjonalny teatr żydowski, gdzie pełnił funkcje dyrektora i reżysera, a także komponował muzykę razem z Zygmuntem Mogulesko. Wprowadził do teatru żydowskiego dekoracje oraz charakteryzację, a w jego zespole występowała pierwsza aktorka w teatrze żydowskim – Sara Segal. W repertuarze teatru znajdowały się m.in. scenki rodzajowe, kuplety, operetki i dramaty historyczne. Z czasem sam zaczął pisać teksty dla swojego zespołu, które były często plagiatowane przez inne żydowskie trupy teatralne. Pierwsze przedstawienia były recenzowane przez m.in. Mihai Eminescu.
Wraz ze swoim zespołem podróżował po Rumunii, odwiedzając miasta takie jak Botoszany, Gałacz i Braiła. Od 1877 roku jego zespół występował w Bukareszcie, początkowo w prywatnym domu, a później w teatrze Jignita. W 1878 roku zdecydował się przenieść działalność do Imperium Rosyjskiego, osiedlając się ponownie w Odessie, gdzie występował w takich miastach jak Charków, Petersburg, Moskwa, Mińsk i Berdyczów. Jego zespół rozpadł się w 1883 roku, kiedy to w Rosji zakazano wystawiania sztuk w języku jidysz. W 1885 roku wydał zbiór poezji w języku hebrajskim.
W latach 1885–1887 jego trupa występowała w Warszawie, w teatrze Buff, znanym również jako Eldorado. Po 1887 roku, mimo prób rozwoju działalności w Stanach Zjednoczonych, poniósł niepowodzenie, co według niektórych źródeł było spowodowane jego trudnym charakterem. Powrócił do Europy, a w latach 1890–1898 pracował jako dziennikarz i poeta we Lwowie, a następnie, do 1903 roku, w Paryżu, Londynie oraz Bukareszcie. W 1900 roku był delegatem na Światowy Kongres Syjonistyczny w Paryżu.
W 1903 roku osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie planował założyć szkołę dramatyczną (według innych źródeł żył w nędzy). W 1906 roku wystawił sztukę Dawid ba-milchama (Dawid na wojnie), która była pierwszą hebrajskojęzyczną sztuką wystawioną w Stanach Zjednoczonych. 25 grudnia 1907 roku miała miejsce premiera jego ostatniej sztuki – Ben Ami.
Zmarł 8 lub 9 stycznia 1908 roku, a w jego pogrzebie uczestniczyło około sto tysięcy osób. Został pochowany na Washington Cemetery na Brooklynie. W nekrologach publikowanych w prasie określano go mianem „żydowskiego Szekspira”.
Twórczość Goldfadena była krytykowana przez Icchoka Lejba Pereca i innych młodszych twórców żydowskich, którzy nazywali jego sztuki „szund teater”.
Galeria
Przypisy
Bibliografia
ElviraE. Grözinger, The Socialist Hero of the State Theaters in Poland and Romania? A Chapter in the History of Yiddish Theater, in Memory of Abraham Goldfaden (1840–1908), „Scripta Judaica Cracoviensia”, 7, 2009, s. 77–92.
Michael Taub, Abraham Goldfaden i teatr żydowski, Stanisław S. Wojnicki (tłum.), „Pamiętnik Teatralny”, 41 (1/4), 1992, s. 57–76, DOI: 10.36744/pt.1505 (pol.).