Abraham Ber Gottlober

Abraham Ber Gottlober (urodzony 14 stycznia 1811 w Starokonstantynowie na Wołyniu, zmarły 12 kwietnia 1899 w Białymstoku) był rosyjskim maskilem, poetą, tłumaczem, historykiem oraz publicystą. Tworzył zarówno w języku hebrajskim, jak i jidysz. Znany był także jako Mahalel lub ABAG (ABG, akronim od jego imienia i nazwiska, będący jednocześnie trzema pierwszymi literami hebrajskiego alfabetu: alef-bet-gimel).

Dzięki szerokiemu zakresowi działalności pedagogicznej, literackiej i dziennikarskiej, biegłości w wielu językach, różnorodnym zainteresowaniom oraz licznych kontaktach z innymi kluczowymi maskilami (hebr. maskilim) swojej epoki, Abraham Gottlober jest postrzegany jako ikona oświecenia żydowskiego (haskali) w Europie Wschodniej w znacznie większym stopniu niż inni maskile z tego regionu. Pomimo jego ostrej krytyki dotykającej różnych aspektów życia tradycyjnej społeczności żydowskiej, zwłaszcza w odniesieniu do chasydów, jego korzenie były silnie zakorzenione w tej wspólnocie. Równocześnie, Abraham kładł ogromny nacisk na przekazywanie dziedzictwa haskali młodemu pokoleniu. Wśród jego wychowanków znajdowali się m.in. Abramowicz i Ruben Kulisher, którzy odegrali znaczącą rolę w kształtowaniu żydowskiej kultury w carskiej Rosji w drugiej połowie XIX wieku.

Życiorys

W wieku 14 lat ożenił się z córką z rodziny chasydzkiej. Mimo że miał inklinacje do chasydyzmu i kabały, już w młodym wieku, przy wsparciu ojca, zaczął interesować się filozofią żydowską oraz haskalą, a także gramatyką języka hebrajskiego. Kluczowym wydarzeniem w jego życiu było spotkanie z wiodącymi maskilami z Galicji, Józefem Perlem i Becal’el-em Sternem, podczas podróży do Satanowa, Tarnopola i Brodów w 1828 roku. Abraham poświęcił się naukom świeckim, jednak gdy jego oświeceniowe skłonności stały się oczywiste, teść wymusił na nim rozwód. Jego kolejne małżeństwo również nie trwało długo.

Od 1830 roku Gottlober prowadził wędrowny tryb życia, zatrzymując się na krótkie pobyty w miastach takich jak Odessa, Kiszyniów, Krzemieniec, Dubno, Międzyrzecz, Warszawa czy Berdyczów, gdzie często pracował jako nauczyciel. Jego dalsze kontakty z działaczami oświecenia żydowskiego w regionie (m.in. Simcha Pinsker, Elijahu Frankel, Jehuda Ke’ari i inni) wpłynęły na jego poglądy haskalowe oraz na formę twórczości literackiej. W Odessie poznał członków lokalnej społeczności karaimskiej, co pozwoliło mu zapoznać się z ich kulturą literacką.

W 1834 roku Gottlober ożenił się po raz drugi. Mieszkając w Krzemieńcu, poznał kolejnego ważnego myśliciela haskali – Izaaka Bera Levinsohna. Od 1836 roku powrócił do wędrówek, obejmując różne stanowiska nauczycielskie w takich miejscach jak Mohylów Podolski, rodzimy Starokonstantynów czy Żytomierz, gdzie w latach 1865-1873 wykładał nauki Talmudu w żytomierskim seminarium rabinicznym. Po zamknięciu szkoły wznowił podróże, a w 1878 roku przeniósł się do Rumunii, gdzie poszukiwał subskrybentów dla swoich książek. Głównym miejscem jego pobytu w tym okresie był dom rodzinny jego córki w Dubnie, Równem, a także Białystok, gdzie spędził ostatnie lata życia. Pogromy na południu Rosji w 1881 roku wstrząsnęły Gottloberem i podważyły jego wiarę w możliwość integracji Żydów z rosyjskim społeczeństwem. Dołączył do ruchu „Chibbat Syjon”, uznawanego dziś za prekursora współczesnego syjonizmu, i poświęcił się poezji, która stała się nośnikiem jego poglądów.

Działalność i twórczość

Gottlober w młodym wieku stał się jedną z kluczowych postaci w pionierskich kręgach haskalowych w Imperium Rosyjskim. Dzięki licznym podróżom zbudował sieć kontaktów z myślicielami żydowskimi oświecenia. Jednak jego konfliktowa osobowość wpłynęła na skomplikowane relacje z takimi maskilami jak Perec Smolenskin czy Ruben Braudes. Gottlober nieustannie bronił swoich poglądów, nie szczędząc ostrych słów w debatach ze swoimi rywalami.

Jako przedstawiciel idei haskalowych, Gottlober wyrażał swoje poglądy w różnych gatunkach literackich, tworząc zarówno po hebrajsku, jak i w jidysz. Największą popularność zdobył jednak dzięki swojej poezji. Jego wiersze zostały opublikowane w zbiorach, takich jak Pirhe ha-awiw w 1837 roku, Ha-Nitsanim w 1851 roku oraz znacznie później w Kol szire Mahalal’el w 1890 roku. Poezja Gottlobera dotykała różnorodnych tematów – typowych dla dziewiętnastowiecznych maskilów – obejmujących wiersze o przyrodzie, pochwały, wiersze urodzinowe i weselne, dziękczynne oraz epitafia nagrobne, a także wersety dotyczące Żydów i asymilacji, oświecenia i związanych z nim zmagań w społeczności żydowskiej, jak również o emigracji Żydów do Ameryki. Gottlober publikował także zbiory zawierające pochwalne wiersze na cześć rosyjskiej rodziny carskiej.

Niektórzy współcześni mu maskilowie uznawali jego poezję za mało znaczącą, podczas gdy inni wysoko ją cenili. Popularność Abrahama można oszacować na podstawie długiej listy subskrybentów przedpublikacyjnych (co pozwalało na sfinansowanie wydania zbiorów), wymienionych na stronie tytułowej np. Ha-Nitsanim, w liczbie 766 z 19 różnych społeczności żydowskich rozciągających się od Odessy po Wilno. Twórczość Gottlobera w jidysz obejmowała poezję, utwory sceniczne, bajki oraz pamiętniki. Większość jego dzieł miała charakter parodii lub satyry. Po hebrajsku wydał serię krótkich opowieści koncentrujących się na problemach dotykających społeczności żydowskie.

Biegłość Gottlobera w wielu językach obcych, w tym rosyjskim i niemieckim, umożliwiła mu tłumaczenie poezji i prozy na hebrajski. Tłumaczył dzieła takich autorów jak Gotthold Lessing, Mojżesz Mandelssohn oraz wydał antologie, w których znalazły się tłumaczenia wierszy niemieckich poetów, takich jak Schiller i Goethe.

Gottlober jako jeden z pierwszych „oświeconych” swoich czasów zajął się żydowską historią, publikując m.in. książkę Bikoret le-toldot ha-Kara’im (Krytyka historii Karaimów; 1865) oraz Toldot ha-Kabala weha-hasidut (Historia kabały i chasydyzmu; 1869). Interesował się szczególnie zagadnieniami żydowskiej historii społecznej i intelektualnej, co wyraził w swoich pracach autobiograficznych: Zihronot mi-jeme ne‘urai, meshulawim ‘im zihronot ha-dor (Pamiętniki z czasów mojej młodości, połączone z pamiętnikami pokolenia; 1880) oraz Zihronot le-korot Haskalat ‘amenu be-arcenu erec Rusja (Pamiętniki historii oświecenia naszego ludu na ziemi naszej, ziemi Rosji; 1884).

Gottlober często publikował także swoje artykuły w prasie hebrajskiej, takich jak Koheve Jichak oraz Ha-Asif, w gazetach Ha-Magid, Ha-Melic, Ha-Szahar, a także w Ha-Hawacelet. W 1876 roku, po kłótni z maskilem i redaktorem gazety Ha-Szahar, Perecem Smolenskinem, Abraham założył własny miesięcznik Ha-Boker Or (Poranne światło), który do 1881 roku był głównym nośnikiem jego twórczości. W przygotowaniu publikacji wspierał go Braudes oraz inni. Ha-Boker Or propagował postulaty haskali, publikując różnorodne gatunki literackie – poezję, prozę, artykuły popularno-naukowe, krytykę literacką – i stanowił platformę dla twórczości maskilów z pokolenia Gottlobera oraz młodszych maskilów drugiego i trzeciego pokolenia „oświeconych” Żydów.

Dzieła

  • Dos Sztrajml mitn kapeljusz
  • Dos grojse Kinc, oder dos bisele minc
  • Dos Lid funem kugl
  • Pirhe ha-awiw
  • Ha-Nitsanim
  • Anaf-ec-awot
  • Igeret Bikkeret
  • Bikoret le-Toldot ha-Karaim
  • Mizmor le-toda
  • Tiferet li-wene Bina
  • Igeret caar baale hajim
  • Der Seim
  • Toldot ha-Kabala weha-Hasidut
  • Kol rina wi-jeszuah be-ohole cadikim
  • Der Dektuk
  • Hizaharu bi-wene ha-anijim
  • Orot me-ofel
  • Zikronot mi-Jeme Ne’urai
  • Khetem Szadai
  • Kol szire Mahalalel
  • Der Gilgl
  • Zihronot u-masaot

Zobacz też

Bibliografia

http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Gottlober_Avraham_Ber#translation

https://web.archive.org/web/20170131195110/http://www.jhi.pl/psj/Gottlober_Abraham_Ber

Marcin Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu: Dzieje pewnej idei (Wydawnictwo Cyklady, 2003).

Raphael Mahler, Hasidism and the Jewish Enlightenment: Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Half of the Nineteenth Century, tłum. z hebrajskiego Aaron Klein i Jenny Machlowitz Klein (The Jewish Publication Society of America, 1985).