Abraham (hebr. אַבְרָהָם ’Awrāhām, akad. A-bi-ra-mu, arab. إِبْرَاهِيمُ Ibrāhīm, co znaczy „kochający ojciec”) pierwotnie nosił imię Abram – był pierwszym z hebrajskich patriarchów. Wśród historyków nie ma zgodności co do jego rzeczywistego istnienia. Przypuszcza się, że żył na początku II tysiąclecia p.n.e. Z biblijnych przekazów wynika, że był praojcem narodu żydowskiego, arabskiego, edomickiego i wielu innych. Z woli Boga Jahwe wyruszył z Mezopotamii do Palestyny. Był mężem Sary i Hagar oraz ojcem Izaaka i Izmaela.
Historia biblijna
Wywód genealogiczny
Powołanie
Abram mieszkał na początku w Ur chaldejskim wraz z ojcem Terachem, żoną Saraj (swoją przyrodnią siostrą) oraz bratankiem Lotem. Następnie osiedlił się w Charanie, aby dotrzeć do Kanaanu. Stary Testament nie podaje początkowych przyczyn opuszczenia Ur, ale mogą one być związane z niepokojami po upadku III dynastii z Ur, wywołanymi konfliktami między ludnością lokalną a amoryckimi imigrantami. Deuterokanoniczna Księga Judyty wskazuje na powody religijne, jak odmowę kultu lokalnych bóstw, a apokryficzna Księga Jubileuszów podaje podobną wersję. Niektórzy bibliści dodają do tego reakcję purytańską na bogactwo i moralny upadek otoczenia, a inni wskazują na względy polityczno-gospodarcze i pragnienie powrotu do koczowniczego stylu życia. Dopiero później Księga Rodzaju stwierdza, że wyjście z Ur było wolą Boga Jahwe, co potwierdzają także Dzieje Apostolskie i Księga Jozuego. Bibliści chrześcijańscy uznają, że Abraham doszedł do wiary w jednego Boga w wyniku nadprzyrodzonego objawienia.
Droga do Charanu mogła przebiegać wzdłuż Tygrysu przez Lagasz i Aszur lub wzdłuż Eufratu przez Babilon i Mari; obecnie bardziej prawdopodobna jest ta druga trasa. W Charanie Bóg objawił się Abramowi, mówiąc: „Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę”. Obiecał, że uczyni z niego wielki naród i rozsławi jego imię. Abram, mimo swoich siedemdziesięciu pięciu lat, posłuchał i wyruszył w drogę z bratankiem i żoną. Gdy dotarł do dębów Mamre w okolicy Sychem, Bóg ponownie mu się objawił, obiecując, że jego potomstwu da tę ziemię. Następnie Abram podróżował w kierunku Negewu i Egiptu, a po pewnym czasie wrócił do Kanaanu razem z Lotem. Po osiedleniu się w Betel wybuchła sprzeczka między pasterzami Abrama a pasterzami Lota. Kraj nie mógł pomieścić ich obu z powodu zbyt licznych stad. Wówczas Abram powiedział do Lota: „Niechaj nie będzie sporu między nami, bo jesteśmy krewni. Cały ten kraj stoi przed tobą otworem. Oddziel się ode mnie! Jeśli pójdziesz w lewo, ja pójdę w prawo, a jeśli ty pójdziesz w prawo, ja – w lewo” (Rdz 13,5-17). Lot wybrał dolinę Jordanu i wyruszył na wschód. Po jego odejściu Abram otrzymał od Boga ziemię izraelską, mając za zadanie obejść ją “wzdłuż i wszerz”.
Po tych wydarzeniach Bóg obiecał Abramowi potomka, wyjaśniając jednocześnie, że jego potomkowie będą niewolnikami w obcym kraju przez ponad czterysta lat. Wtedy Jahwe zawarł przymierze z Abramem, mówiąc: „Potomstwu twemu daję ten kraj, od Rzeki Egipskiej aż do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat.”
Otrzymanie imienia
Kiedy Abram miał 99 lat, Jahwe ponownie objawił mu się, obiecując mu bardzo liczne potomstwo. Nadał mu nowe imię – Abraham, ponieważ zamierzał uczynić go ojcem narodów. Abram, odtąd już Abraham, miał zapoczątkować dynastię królewską. Jego żona Saraj miała zyskać nowe imię – Sara. Abraham miał wkrótce doczekać się syna, choć jego żona nie wierzyła w to. Jednak Bóg okazał jej miłosierdzie i spełnił swoją obietnicę. Sara urodziła syna dokładnie w wyznaczonym czasie. Abraham nazwał syna Izaak.
Próba wiary
Po tych wydarzeniach Bóg-Elohim (według tłumaczenia Sartre’a anioł, hebrajskie והאלהים, w Torze: veha’elohim, w Koranie: sen) postawił przed Abrahamem próbę (niektórzy interpretują to jako prowokowanie lub kuszenie). Kazał mu złożyć w ofierze swojego syna na jednym z pagórków. Abraham następnego dnia podjął decyzję; narąbał drewna na ofiarę i wyruszył w drogę. Na górze Moria zbudował ołtarz, związał syna i sięgnął po nóż. Jednak anioł (dosłowne tłumaczenie anioł Jahwe) objawił się i powiedział: „Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz widzę, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś mi nawet swego jedynego syna.” Po chwili Abraham dostrzegł w pobliżu barana i złożył go w ofierze zamiast syna. Następnie anioł znowu przemówił, błogosławiąc Abrahama za jego oddanie. Abraham wrócił do swoich sług i wyruszył w drogę do Beer-Szeby. Dożył 175 lat.
Według Biblii synem, który miał być ofiarowany, był Izaak, natomiast według tradycji muzułmańskiej – Izmael.
Dziedzictwo Abrahama
Po śmierci w wieku 175 lat, Abraham został pochowany przez Izaaka i Izmaela obok żony Sary w Hebronie.
Według Biblii, starszy syn Abrahama Izmael, urodzony przez niewolnicę Hagar, jest przodkiem plemion arabskich. Izaak, spłodzony w wieku stu lat przez uznawaną wcześniej za bezpłodną Sarę, jest przodkiem Izraelitów i Edomitów. Po śmierci Sary Abraham poślubił Keturę, która urodziła mu sześciu synów: Zimrana, Jokszana, Medana, Midiana, Jiszbaka i Szuacha. Abraham wysłał tych synów, aby zajęli krainę Trogloditis i część Arabia Felix nad Morzem Czerwonym. Istnieje także legenda, że jeden z wnuków Abrahama, syn Madana, najechał Libię i ją podbił; jego potomkowie nazwali tę ziemię Afryką na cześć zdobywcy (J. Flawiusz DDIXV239).
Abraham jest nazywany ojcem narodów, które wyznają trzy monoteistyczne religie: judaizm, chrześcijaństwo i islam, znane jako tzw. religie abrahamowe.
Abraham w katolicyzmie i prawosławiu
Kościół katolicki czci Abrahama na równi ze świętymi. Zgodnie z Katechizmem Kościoła katolickiego: (61) „Patriarchowie i prorocy oraz inne postacie Starego Testamentu byli i zawsze będą czczeni jako święci we wszystkich tradycjach liturgicznych Kościoła”. Kościół prawosławny nazywa go wprost świętym. Wspomnienie liturgiczne Abrahama obchodzone jest w obu kościołach 9 października.
Łaciński patriarchat Jerozolimy
W kalendarzu Łacińskiego patriarchatu Jerozolimy obchodzone jest obowiązkowe wspomnienie patriarchy Abrahama z własnymi tekstami mszalnymi i Liturgii godzin. Wspomnienie to dotyczy także klasztorów Kustodii Ziemi Świętej znajdujących się na obszarze patriarchatu. W Godzinie czytań odczytywane są: jako pierwsza lektura fragment o powołaniu patriarchy z Księgi Rodzaju (11,31-12.1-9), natomiast jako drugie czytanie fragment z Komentarza do Ewangelii wg św. Jana autorstwa św. Augustyna biskupa (Abraham rozradował się… 45, PL 35,1712).
Abraham w islamie
Abraham jest uznawany za proroka również przez wyznawców islamu. W Koranie jest wielokrotnie wymieniany, a w świecie muzułmańskim nosi imię Ibrahim. Najważniejsze święta muzułmańskie – Eid al-Adha – związane są z historią Abrahama i jego syna. Historia odbudowy Kaaby oraz powstania Mekki również są związane z Abrahama tradycją muzułmańską.
Biblijny patriarcha w kulturze
Na temat tej biblijnej postaci napisano wiele książek oraz nakręcono liczne filmy. W ciągu wieków stworzono wiele dzieł sztuki przedstawiających przyjaciela Boga.
Ikonografia
Abraham jest przedstawiany w stroju z epoki, składający ofiarę z baranka lub swojego syna Izaaka. Jego atrybutami są Izaak na stosie, stos, anioł, baranek w zaroślach, nóż oraz trzej aniołowie.
Sztuka
Andrea del Sarto – Ofiara Abrahama, 1527–1530, 213×159, Gemaeldegalerie – Drezno
Andrea del Sarto – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1527, Museum of Art – Cleveland
Andrea del Sarto – Ofiara Abrahama, 1529, 98×69, Prado – Madryt
Tycjan – Ofiara Izaaka, 1542–1544, 382×282, Santa Maria della Salute – Wenecja
Caravaggio – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1597–1598, 116×173, Kolekcja Barbary Piaseckiej-Johnson – Princeton
Caravaggio – Ofiara Izaaka, 1601–1602, 104×135, Uffizi – Florencja
Jacopo da Empoli – Ofiarowanie Izaaka, 1590, 32×25, Uffizi – Florencja
Jacopo Ligozzi – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1596, 51×37,5, Uffizi – Florencja
Johann Liss – Ofiara Abrahama, 1597, 88×69,5, Uffizi – Florencja
Jacopo Bassano – Odjazd Abrahama, kon. XVI w., 85,1×117,3, National Gallery – Londyn
Alessandro Allori – Ofiarowanie Izaaka, 1601, 94×131, Uffizi – Florencja
Domenichino – Ofiarowanie Izaaka, 1602, 32,5×44,3, Kimbell Art Museum
Domenichino – Ofiarowanie Izaaka, 1630, 147×140, Prado – Madryt
Lodovico Cigoli – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1607, 175,5×132,2, Galleria Palatina – Florencja
Orazio Gentileschi – Ofiarowanie Izaaka, 1615, Palazzo Spinola – Genua
Pieter Lastman – Abraham w drodze do Kanaan, 1614, 72×122, Ermitaż – St. Petersburg
Pieter Lastman – Ofiara Abrahama, 1616, 42×36, Luwr – Paryż
Frans Francken – Ofiarowanie Izaaka, Museo de Santa Cruz – Toledo
Frans Francken – Abraham i trzej aniołowie, 68×86, Prado – Madryt
Orazio Riminaldi – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1625, 149×229, Galleria Nazionale d’Arte Antica – Rzym
Rembrandt van Rijn – Ofiarowanie Izaaka, 1635, 193×132, Ermitaż – St. Petersburg
Rembrandt – Ofiara Abrahama, 1636, 195×132,3, Stara Pinakoteka – Monachium
Laurent de la Hyre – Abraham ofiarowuje Izaaka, 1650, Musee Saint-Denis – Reims
Gaspard Dughet – Krajobraz z Abrahamem i Izaakiem udającymi się na miejsce ofiary, 1655–1660, 152,2×195,2, National Gallery – Londyn
David Teniers – Modlitwa Abrahama i Izaaka, 1653, Kunsthistorisches Museum – Wiedeń
Juan de Valdés Leal – Ofiarowanie Izaaka, 1657–1659, 189×249, kol. pryw. – Palma de Mallorca
Giovanni Battista Tiepolo – Ofiarowanie Izaaka, 1726–1729, 4000×5000, fresk, Palazzo Patriarcale – Udine
Giovanni Battista Piazzetta – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1735, 201,2×133,4, National Gallery – Londyn
Marc Chagall – Ofiarowanie Izaaka, 1960–1966, Musee Marc Chagall – Nicea
Literatura
1550 – Abraham sacrifiant Teodor Beza
1843 – Bojażń i drżenie Søren Kierkegaard
1952 – Przymierze Zofia Kossak
2002 – Abraham: A Journey to the Heart of Three Faiths Bruce Feiler
2003 – Abraham – ojciec rodu Theodore Hudler
2003 – Abraham i Melchizedek Ryszard Krasnodębski
2005 – S.O.S. Jerzy Surdykowski
2005 – Abraham – ojciec wierzących Achim Buckenmaier
Film
1993 – Abraham w reż. Josepha Sargenta (w roli głównej: Richard Harris)
2005 – Abraham: A Journey to the Heart of Three Faiths w reż. Davida Wallace’a
Opera
1994 – The Cave Steve’a Reicha
Zobacz też
Abraham (imię)
Bliski Wschód
Przypisy
Bibliografia
Achim A. Buckenmaier, Abraham. Ojciec wierzących, Halina H. Podgórni (tłum.), Kraków: Wydawnictwo eSPe, 2005, ISBN 83-89645-59-9, OCLC 749433295.
Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994. ISBN 83-86340-00-3.
Józef Marecki, Lucyna Rotter: Jak czytać wizerunki świętych leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009. ISBN 978-83242-0910-1.
Linki zewnętrzne
Leon L. Rogalski, Abraham, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 60.