Aborygeni australijscy

Aborygeni australijscy (ang. Aboriginal Australians, z łac. ab origine „od początku”, czyli „ci, którzy byli tu od zawsze”) to rdzenni mieszkańcy Australii.

Zgodnie z badaniami genetycznymi przeprowadzonymi w XXI wieku, zarówno Aborygeni, jak i Papuasi są bezpośrednimi potomkami grupy, która jako pierwsza opuściła Afrykę. Ich przodkowie przybyli do Australii według różnych źródeł od około 125 do 50 tys. lat temu, prawdopodobnie z południowo-wschodniej Azji, podróżując przez archipelag indonezyjski oraz Nową Gwineę. Prowadzili koczowniczy tryb życia, głęboko związani z otaczającym ich środowiskiem. Ich główne zajęcia obejmowały łowiectwo i zbieractwo, a w obszarach nadbrzeżnych także rybołówstwo. W 1770 roku, kiedy James Cook dotarł do Australii, istniało od 500 do 600 plemion aborygeńskich, które posługiwały się co najmniej 500 językami.

Obecnie Aborygeni zamieszkują głównie słabo zaludnione i nieurodzajne tereny Australii Zachodniej, Queensland oraz Terytorium Północnego. Wiele osób z tej społeczności mieszka również w uboższych dzielnicach dużych australijskich miast.

Aborygeni w Australii wierzą, że są częścią ziemi, a ziemia jest częścią ich samych. Twierdzą, że skały, drzewa oraz zagłębienia z wodą zawierają przekaz, który wyjaśnia sens życia. Ziemia jest dla nich święta i wymaga troski.

Znaczenie słowa „Aborygeni”

W starożytności według etymologii ludowej, nazwa Aborygenów wywodziła się od mitycznego ludu Italii, który miał zamieszkiwać Lacjum „od początku”. W XVIII wieku termin ten zaczął być używany w naukach przyrodniczych w znaczeniu „gatunki miejscowe”, a później został ograniczony do ludzi zamieszkujących Australię „od zawsze”, przed przybyciem Europejczyków.

Obecnie termin ten najczęściej odnosi się do przedstawicieli rasy australoidalnej z Australii i Tasmanii.

Życie i zwyczaje

Aborygeni prowadzili koczowniczy tryb życia jako myśliwi i nomadzi, przebywając w dużych obszarach i zakładając tymczasowe obozowiska w pobliżu zbiorników wodnych. Po wyczerpaniu zapasów jedzenia wyruszali w dalszą drogę. Współpracowali z innymi plemionami, wymieniając towary.

Polowali na zwierzęta, takie jak kangury, a ich dietę uzupełniały dzikie rośliny, orzechy i jagody. Z powodu słabo rozwiniętego garncarstwa wiele potraw spożywano na surowo lub pieczono na otwartym ogniu. Myśliwi używali włóczni z kamiennymi ostrzami, oszczepów oraz drewnianych bumerangów, nie znając łuków. Niektóre plemiona rozwinęły język migowy, pozwalający na komunikację podczas polowań (np. otwierająca się dłoń oznaczała kangura).

Jednym z symboli kultury Aborygenów jest didgeridoo, instrument dęty uznawany za jeden z najstarszych na świecie. Tradycyjny sposób jego wytwarzania nie zmienił się od tysięcy lat – wykonuje się go z wyjedzonych przez termity gałęzi drzew, takich jak eukaliptusy, w których drąży się odpowiedni otwór. Aborygeni grają na nim podczas ceremonii plemiennych, a w dzisiejszych czasach stał się on również charakterystycznym instrumentem w „world music”.

Aborygeni przekazywali legendy, pieśni i tradycje z pokolenia na pokolenie. Ich kultura przetrwała dzięki corroborees, ceremoniom towarzyszącym zgromadzeniom plemiennym, podczas których pieśni, muzyka i taniec odtwarzają pradawne opowieści o historii Australii. Dzisiaj Aborygeni żyją głównie w IPA (Indigenous Protected Areas), chociaż wielu z nich uczestniczy w życiu australijskiego społeczeństwa, pracując jako rolnicy lub hodowcy, podczas gdy tylko kilkadziesiąt tysięcy rdzennych mieszkańców Australii kontynuuje tradycje swoich przodków.

Cechy antropologiczne

Aborygeni zazwyczaj klasyfikowani są jako przedstawiciele rasy czarnej, chociaż niektórzy antropolodzy sugerują, że tworzą odrębną rasę bądź „odmianę australoidalną”. W aspekcie fizycznym charakteryzują się:

ciemną karnacją (od czekoladowej do czarnej)
kręconymi lub falistymi, brązowymi i czarnymi włosami
długą głową (dolichocefalia)
szerokim nosem
prognatyzmem
masywnymi zębami.

Religia

Religia Aborygenów, podobnie jak innych ludów żyjących w podobnych warunkach, jest mocno związana z naturą i ziemią – matką człowieka. Niektórzy rdzenni mieszkańcy Australii czcili ziemię, wierząc, że duchy przodków nadały jej kształt w odległej przeszłości zwanej Czasem Snu. To od nich pochodzą wszystkie elementy natury, ciała niebieskie, flora, fauna oraz ich potomkowie.

Ważnym elementem religii wielu Aborygenów jest skała Uluru (Ayers Rock), znana jako „Miejsce Spotkań”. Według legendy została stworzona przez dwóch chłopców bawiących się gliną w mitycznych czasach. U podnóża Uluru znajdują się jaskinie z cennymi malowidłami przedstawiającymi mitycznych przodków Aborygenów, takich jak Mala (kangur) oraz Liru (wąż).

Ich religia opowiada o stworzeniu świata przez Baiame, Stworzyciela Wielu Rzeczy, w Czasie Snu. Na początku, jak głosi legenda, byli przodkowie Czasu Snu – zwierzęta lub ludzie. Każda osoba pochodzi od określonego przodka Czasu Snu i musi traktować określony rodzaj zwierzęcia, od którego pochodzi, jak członka rodziny. W tradycji aborygeńskiej istotne są tajne obrzędy, podczas których uczą się, jak powrócić do Czasu Snu.

Tradycyjne sposoby sprawowania władzy i prawo

System rządów w plemionach aborygeńskich wynika m.in. z wierzeń dotyczących Czasu Snu. Zgodnie z nimi, istoty boskie nie wprowadziły prawa jednorazowo, bez możliwości sprzeciwu, jak to miało miejsce u Izraelitów, gdzie Jahwe ustanowił niezmienne Prawo zawarte w Torze. W zamierzchłych czasach boskie istoty wielokrotnie eksperymentowały i zmieniały ustalone rytuały i przepisy, co często prowadziło do sporów. Aborygeni naśladowali ten model władzy, co skutkowało brakiem despotycznych władców, a w europejskim ujęciu można powiedzieć, że w ogóle nie było wodzów. Decyzje podejmowali starsi, którzy mogli utracić władzę, jeśli plemię uznało, że nie są w stanie jasno myśleć. Ponieważ jednak Aborygeni rzadko myślą jako jednostki, zazwyczaj identyfikują się z plemieniem, co pozwalało na istnienie takiej struktury społecznej.

W moralności Aborygenów kluczową rolę odgrywa idea, że wszystkie istoty i rzeczy na Ziemi są równocześnie ożywione, świadome i powiązane. Najważniejsze dla Aborygenów są:

autonomia – każda istota ma swoje prawo i nie wolno w nie ingerować;
równowaga – żadna siła nie może dominować nad innymi;
symetria – w przypadku potencjalnie groźniejszej siły należy ustalić granice jej mocy;
działanie – należy nieustannie obserwować świat i w razie naruszenia symetrii, powstrzymać taką sytuację, chociaż nieznacznie silniej niż jest ona w stanie odpowiedzieć.

Przykładem ilustrującym tę logikę myślenia jest podejście do żmij – mają one prawo kąsać, więc nie można ich tego pozbawić (autonomia); nie powinny jednak dominować, dlatego gdy istnieje zagrożenie ukąszenia człowieka, który może zginąć, należy je powstrzymać. Nie można pozwolić, by żmije miały przewagę nad ludźmi, ale można to uczynić w sposób, aby nie mieć nad nimi przewagi. W związku z tym nie można całkowicie zniszczyć ich siedlisk, ponieważ zaburzyłoby to równowagę.

Praktyczne zastosowanie tej moralności miało miejsce też podczas bitew z Europejczykami w XIX wieku, gdy zauważano, że rdzenni mieszkańcy Australii nie posuwali się do działań, w których wykorzystywaliby swoją przewagę nad wrogiem.

Mentalność

Liczne badania pozwoliły określić charakterystyczne cechy postrzegania świata przez Aborygenów, które Eugene Stockton porównuje do mentalności narodów semickich:

myślenie niewerbalne, obrazowe;
rozwiązywanie problemów w ujęciu całościowym, jednocześnie rozpatrując różne, często odległe aspekty;
brak konkurencji wśród innych, rzadkie dążenie do dominacji nad innymi lub ich dogonienia w jakiejś dziedzinie;
dominującą metodą nauki jest metoda prób i błędów – chociaż nauczyciele, głównie starsi, są szanowani przez społeczność Aborygenów; naśladownictwo nie jest pierwszym sposobem rozwiązywania problemów;
myślenie trójwymiarowe, w przeciwieństwie do europejskiego myślenia dwuwymiarowego, które upraszcza bardziej złożone myśli do liniowych ciągów zdarzeń;
Aborygeni są skoncentrowani na teraźniejszości, rzadko myśląc o przyszłości.

Specyficzne jest również pojęcie pokrewieństwa. Dla Aborygenów wszystkie znajome osoby są określane jako spokrewnione. Powszechne jest nazywanie znanych osób „wujkiem”, „dziadkiem” czy „ciocią”, mimo braku jakiegokolwiek pokrewieństwa według europejskiego rozumienia. Ponadto spokrewnione mogą być miejsca, zwierzęta, siedziby itd. „Spokrewnienie” to więc tak naprawdę tylko etykietka, która określa sposób zachowania w stosunku do tych osób.

W społeczeństwie Aborygenów starsi są szanowani, ale tylko tak długo, jak na to zasługują. Stosunek do innych osób zależy od chwilowych powiązań, które mogą się zmieniać, np. z wiekiem. Przykładowo, młodsze dzieci muszą być pod opieką rodziców, którzy przekazują im całą swoją wiedzę, podczas gdy pełnoletnie już dzieci żyją swoim życiem i nie mogą być pod nadzorem.

Tradycyjne cechy przypisywane Aborygenom to również ich czarny humor i ogólnie poczucie humoru. Słyną z tego, że gdy temat rozmowy ich nie interesuje, szybko starają się ją zakończyć.

Historia

Aborygeni przybyli do Australii pomiędzy 125 a 50 tysiącami lat temu, prawdopodobnie z wysp Azji Południowo-Wschodniej. Uważa się, że osiedlenie Sahul wymagało co najmniej 8-10 przepraw morskich (obok głównej gałęzi osadników była jeszcze druga, która przybyła około 37 tys. lat temu z Papui). Około 10 tysięcy lat temu Aborygeni dotarli do Tasmanii, gdzie powstała gałąź Aborygenów znana jako Tasmańczycy.

Przez około 50 tysięcy lat Aborygeni mieli ograniczony kontakt z innymi ludami, np. Papuasami. Pierwsze spotkanie białych ludzi z Aborygenami miało miejsce 29 kwietnia 1770 roku, kiedy to statek pod dowództwem Jamesa Cooka dotarł do Zatoki Botanicznej. U progu kolonizacji europejskiej populacja Aborygenów wynosiła prawdopodobnie od 750 do 780 tysięcy osób (inne źródła szacują tę liczbę na 300-400 tysięcy). Na początku XIX wieku istniało około 600 plemion, z własnymi nazwami, językami oraz zwyczajami, a każde z nich władało oddzielnym terytorium. Osadnicy europejscy zaczęli jednak wypierać ich z żyznych obszarów w głąb kontynentu. W latach 1894-1897 miał miejsce zbrojny bunt Aborygenów, któremu przewodził Jandamarra.

Przez ponad 100 lat populacja ta zmniejszała się w wyniku konfliktów z białymi osadnikami, braku pożywienia oraz nieznanych chorób, co spowodowało, że na początku XX wieku uznano ich za lud wymierający.

Ich liczba drastycznie spadała aż do lat 30. XX wieku, kiedy to szacowano ich populację na jedynie 67 tysięcy (w 1933 roku). Rządy Australii stosowały wobec Aborygenów politykę przymusowej asymilacji aż do połowy lat 60. XX wieku. Mimo popularnego mitu, że wówczas wykreślono ich z oficjalnej Księgi Flory i Fauny (uznając ich za ludzi i przyznając im prawa obywatelskie), co jest nieprawdą, w rzeczywistości Aborygeni nigdy nie byli tam zapisani. W tym czasie przyjęto zasadę dobrowolnej asymilacji. Dopiero od 1965 roku uzyskali pełnię praw wyborczych (częściowo posiadali je już od XIX wieku, w zależności od stanu). Wśród Aborygenów występuje wyższy poziom bezrobocia i alkoholizmu niż w pozostałej części społeczeństwa. Obecnie ich liczba wzrasta, a całą populację szacuje się na około 1 miliona osób.

13 lutego 2008 roku premier Australii wygłosił w parlamencie przemówienie, w którym przeprosił Aborygenów za dyskryminację i prześladowania, w tym praktyki prowadzące do powstania tzw. skradzionego pokolenia.