Aborcja w Polsce

W Polsce, do 1932 roku aborcja była całkowicie zabroniona, a po tym roku, z wyjątkiem okresu okupacji niemieckiej, wprowadzono pewne wyjątki od tego zakazu. W chwili obecnej, zgodnie z ustawą z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego oraz warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, aborcja jest dozwolona jedynie w dwóch sytuacjach:

gdy ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety ciężarnej (bez ograniczeń wiekowych płodu),
gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (do 12 tygodni od poczęcia).

Okoliczność określoną w punkcie 1 musi potwierdzić lekarz inny niż ten, który przeprowadza zabieg, chyba że ciąża zagraża bezpośrednio życiu kobiety. Z kolei okoliczność z punktu 2 stwierdza prokurator. W przypadku kobiet małoletnich lub całkowicie ubezwłasnowolnionych, konieczna jest zgoda rodziców lub opiekunów prawnych, a jeśli nie są w stanie jej wyrazić lub kobieta ma mniej niż 13 lat, również zgoda sądu rodzinnego.

Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny szacuje, że Polki rocznie przeprowadzają od 80 do 200 tys. aborcji. Przedstawiciele Federacji zaznaczają jednak, że rzeczywista liczba aborcji jest trudna do oszacowania. Według ich ocen, około 15% zabiegów dokonywanych jest poza granicami Polski. Badania przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej w 2013 roku wskazują, że nawet jedna trzecia Polek (przynajmniej jedna czwarta) w swoim życiu przynajmniej raz miała aborcję. Organizacje promujące restrykcyjne prawo aborcyjne oceniają, że w tzw. podziemiu aborcyjnym w Polsce dokonuje się 7–14 tys. aborcji rocznie.

Od momentu wprowadzenia obecnej ustawy dotyczącej przerywania ciąży, liczba legalnych aborcji nie przekraczała tysiąca rocznie (z wyjątkiem krótkiego okresu, kiedy była ona dozwolona z przyczyn społecznych). Od 2002 roku liczba legalnych zabiegów zaczęła stopniowo rosnąć, a od 2015 roku stabilizuje się na poziomie około 1000–1100 rocznie. W 2020 roku wykonano 1076 legalnych aborcji, z czego niemal 98% miało miejsce na podstawie przesłanki embriopatologicznej, czyli w wyniku dużego prawdopodobieństwa ciężkiego lub nieodwracalnego upośledzenia płodu lub choroby zagrażającej jego życiu. Liczba przestępstw związanych z przerywaniem ciąży, wynikających z ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku, wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset rocznie.

Historia

Pod zaborami

W czasach zaborów obowiązywały kodeksy karne państw zaborczych, które uznawały aborcję za przestępstwo bez wyjątków, chociaż przerwanie ciąży w celu ratowania życia matki mogło być uznawane za legalne w stanie wyższej konieczności. W zaborze austriackim odpowiedzialności karnej podlegał również ojciec dziecka, jeśli udowodniono mu udział w dokonaniu aborcji. Te przepisy obowiązywały w odrodzonej Polsce aż do 1932 roku.

Okres międzywojenny

Po odzyskaniu niepodległości, w Polsce powołano Komisję Kodyfikacyjną, która miała przygotować projekt Kodeksu karnego. W tej kwestii trwała intensywna debata, podczas której ścierały się poglądy katolickie i konserwatywne z liberalnymi. W kampanię proaborcyjną zaangażowani byli m.in. Tadeusz Boy-Żeleński oraz Irena Krzywicka. Ostatecznie Komisja postanowiła wprowadzić karalność aborcji (zarówno dla matki, jak i abortera), jednak w art. 233 Kodeksu karnego z 1932 roku zawarto dwa wyjątki od tej karalności:

z powodu ściśle określonych wskazań medycznych,
gdy ciąża powstała w wyniku zgwałcenia, kazirodztwa lub współżycia z nieletnią poniżej 15. roku życia.

Kodeks wprowadzał także wymóg, aby zabieg był przeprowadzony przez lekarza, jednak nie określono sposobu potwierdzania wyjątków, ani etapu ciąży, do którego można przeprowadzać aborcję. Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 25 września 1932 roku wprowadziło wymóg, aby konieczność medyczna usunięcia ciąży była potwierdzona przez dwóch lekarzy innych niż ten, który przeprowadzał zabieg, a uzasadnione podejrzenie, że zapłodnienie miało miejsce w wyniku przestępstwa, musiało być stwierdzone przez prokuratora.

W momencie przyjęcia, było to jedno z najbardziej liberalnych ustawodawstw aborcyjnych w Europie. Tylko ZSRR miało bardziej liberalne przepisy aborcyjne w latach 1920–1936.

Okupacja niemiecka

22 lipca 1942 roku Adolf Hitler wyraził swoje zdanie na temat redukcji populacji na wschodnich terenach okupowanych, stwierdzając, że „w obliczu dużych rodzin tubylczej ludności, korzystne jest, aby dziewczęta i kobiety miały jak najwięcej aborcji”. Hitler groził także, że „osobiście zastrzelę tego głupca, który chciałby wprowadzić przepisy zabraniające aborcji na wschodnich terenach okupowanych”.

W okresie okupacji hitlerowskiej, w latach 1943–1945, wprowadzono prawo pozwalające Polkom na dokonywanie aborcji w nieograniczonym zakresie – był to jedyny przypadek w historii Polski, kiedy aborcja była legalna „na żądanie”. Wprowadzenie takich przepisów było nielegalne zarówno w świetle prawa polskiego, jak i prawa międzynarodowego. Członkowie SS oraz urzędnicy Głównego Urzędu ds. Ras i Osadnictwa SS zostali skazani w procesach norymberskich za „zachęcanie lub zmuszanie niearyjskich kobiet do poddania się aborcji oraz świadczenie im usług aborcyjnych”.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Ustawa z dnia 28 października 1950 roku o zawodzie lekarza wprowadziła wymóg, aby konieczność przerwania ciąży z powodów zdrowotnych była potwierdzona przez komisję lekarską, której skład i tryb postępowania określało rozporządzenie ministra zdrowia. W dniu 27 lipca 1954 roku wprowadzono instrukcję Ministra Zdrowia dotyczącą stwierdzania konieczności dokonania zabiegu przerwania ciąży z powodów zdrowotnych.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 roku o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży wprowadziła możliwość dokonania aborcji przez uprawnionego lekarza w trzech przypadkach:

gdy wskazania lekarskie dotyczące zdrowia płodu lub kobiety ciężarnej przemawiają za przerwaniem ciąży,
gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku przestępstwa,
ze względu na trudne warunki życiowe kobiety ciężarnej.

Ustawa zakazywała aborcji w przypadkach określonych w punktach 2 i 3, jeśli istniały przeciwwskazania lekarskie dotyczące zabiegu przerwania ciąży. Uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku przestępstwa, musiało być potwierdzone przez prokuratora. Zmuszanie kobiety do poddania się zabiegowi przerwania ciąży oraz dokonywanie go za zgodą kobiety, lecz wbrew przepisom ustawy, było zabronione.

W praktyce, aborcje były wykonywane na życzenie kobiet. Choć kobiety musiały składać oświadczenia o swojej sytuacji życiowej, lekarze byli zobowiązani do ich weryfikacji do 1959 roku, po czym zabiegi przeprowadzano na życzenie kobiet.

W grudniu 1977 roku Polski Komitet Obrony Życia, Rodziny i Narodu zebrał ponad 12 tysięcy podpisów pod wnioskiem do Sejmu PRL o zniesienie ustawy o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 1956 roku. Sejm przekazał sprawę Ministerstwu Zdrowia, które stwierdziło, że nie będzie wprowadzać zmian, ponieważ ustawa przyczynia się do zmniejszenia liczby aborcji i chroni przed tymi, które są dokonywane przez osoby nieposiadające odpowiednich kwalifikacji. Zdaniem współtwórcy Komitetu, Mariana Barańskiego, celem tej akcji nie było przekonanie władz do zmian prawnych, lecz zainteresowanie sprawą jak najszerszych kręgów społecznych.

W dniach 27 kwietnia 1987 roku Klub Inteligencji Katolickiej w Szczecinie złożył wniosek do Sejmu o zastąpienie dotychczasowych przepisów ustawą o ochronie rodzicielstwa. 1 marca 1988 roku przedstawiono wniosek uzupełniający, a w maju 1988 roku w Sejmie powołano podkomisję w tej sprawie. Na jej czele stanął Janusz Szymborski, a w skład weszło sześcioro innych posłów. Sejmowa Komisja Polityki Społecznej, Zdrowia i Kultury Fizycznej poświęciła swoje posiedzenie 18 października 1988 roku sprawozdaniu z działalności podkomisji oraz dyskusji nad ewentualną nowelizacją ustawy. 28 lutego 1989 roku w Sejmie złożono projekt ustawy o ochronie prawnej dziecka poczętego, podpisany przez 74 posłów, a przygotowany przez ekspertów Komisji Episkopatu Polski ds. Rodziny. 10 maja 1989 roku, na połączonym posiedzeniu, nad projektem dyskutowały sejmowe komisje Polityki Społecznej, Zdrowia i Kultury Fizycznej oraz Prac Ustawodawczych. Przed Sejmem zorganizowano pikiety zwolenników i przeciwników projektu, w których uczestniczył przewodniczący Marian Król.

III RP

Ustawa z 1993 o planowaniu rodziny

Wprowadzenie Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego oraz warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, jak również jej nowelizacji z dnia 30 sierpnia 1996 roku, ograniczyło dostęp do zabiegów przerywania ciąży. Ustawa przewiduje możliwość przeprowadzenia legalnej aborcji w przypadku wystąpienia jednej z określonych przesłanek:

gdy ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety ciężarnej (bez ograniczeń wiekowych płodu); okoliczność tę stwierdza lekarz inny niż ten, który przeprowadza przerwanie ciąży, chyba że ciąża zagraża bezpośrednio życiu kobiety,
gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (do chwili, gdy płód osiągnie zdolność do samodzielnego życia); okoliczność tę stwierdza lekarz inny niż ten, który przeprowadza przerwanie ciąży,
gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (do 12 tygodni od poczęcia); okoliczność tę stwierdza prokurator,
gdy kobieta ciężarna znajduje się w trudnej sytuacji życiowej lub osobistej.

W przypadku małoletniej lub całkowicie ubezwłasnowolnionej, do przeprowadzenia aborcji wymagana jest pisemna zgoda przedstawiciela ustawowego. Dla małoletnich powyżej 13. roku życia wymagana jest także ich pisemna zgoda; jeżeli mają poniżej 13 lat, konieczna jest zgoda sądu opiekuńczego, a małoletnia ma prawo do wyrażenia własnej opinii.

Kodeks karny z 1997

Kobieta ciężarna nie ponosi odpowiedzialności karnej za przerwanie ciąży.

Nowelizacja ustawy dopuszczająca przerywanie ciąży z przyczyn społecznych i jej uchylenie

30 sierpnia 1996 roku uchwalono nowelizację ustawy o planowaniu rodziny, która umożliwiała przerywanie ciąży także w przypadku, gdy kobieta ciężarna znajduje się w trudnej sytuacji życiowej. Wymagane było złożenie pisemnego oświadczenia przez kobietę oraz odbycie konsultacji z innym lekarzem, a aborcję można było przeprowadzić, jeśli kobieta podtrzymała swój zamiar po upływie 3 dni od konsultacji. Nowelizacja weszła w życie 4 stycznia 1997 roku.

28 maja 1997 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności przepisu wprowadzającego tę przesłankę z przepisami konstytucyjnymi, ponieważ „legalizuje przerwanie ciąży bez dostatecznego usprawiedliwienia koniecznością ochrony innej wartości, prawa lub wolności konstytucyjnej oraz posługuje się nieokreślonymi kryteriami tej legalizacji, naruszając w ten sposób gwarancje konstytucyjne dla życia ludzkiego”. Przepisy dotyczące tej przesłanki utraciły moc obowiązującą 23 grudnia 1997 roku.

Próba wpisania ochrony życia ludzkiego od poczęcia do konstytucji

W 2007 roku podejmowano próby zapisania w Konstytucji prawną ochronę życia ludzkiego od poczęcia, jednak projekt nie uzyskał akceptacji Sejmu. Partie prawicowe i centrowe były przeciwne zmianom, a partie lewicowe i niektóre liberalne popierały zmiany w kierunku większej dopuszczalności aborcji. Z kolei organizacje postulujące zaostrzenie przepisów aborcyjnych, jak Liga Polskich Rodzin, również miały swoje pomysły w tym zakresie.

Próby zmiany przepisów ustawowych w 2016

5 lipca 2016 roku obywatelski komitet inicjatywy ustawodawczej „Stop Aborcji” złożył pół miliona podpisów pod projektem ustawy zaostrzającej prawo aborcyjne. Z kolei 4 sierpnia, Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Ratujmy Kobiety” złożył 215 tys. podpisów pod projektem ustawy, który zakładał nieograniczoną możliwość przeprowadzenia aborcji do końca 12. tygodnia ciąży. Sejm po pierwszym czytaniu przekazał do komisji projekt inicjatywy „Stop Aborcji” i odrzucił projekt „Ratujmy Kobiety”. 3 października 2016 roku w wielu miastach Polski odbyły się manifestacje sprzeciwiające projektowi „Stop Aborcji”. Ostatecznie, 6 października 2016 roku Sejm odrzucił ten projekt.

W styczniu 2017 roku Komisja do Spraw Petycji wystosowała do rządu dezyderat, pytając o plany dotyczące regulacji w zakresie ochrony życia. Po odpowiedzi z Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, komisja skierowała projekt do Komisji Polityki Społecznej i Rodziny.

W 2017 roku złożono projekt ustawy „Ratujmy Kobiety 2017”, który miał na celu zmianę prawa antyaborcyjnego. Z kolei projekt ustawy „Zatrzymaj Aborcję” złożony 30 listopada 2017 roku, zakładał zniesienie prawa do aborcji w przypadku dużego prawdopodobieństwa ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu. Ostatecznie, w marcu 2018 roku projekt „Zatrzymaj Aborcję” został pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 2020

22 października 2020 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności przesłanki embriopatologicznej z Konstytucją RP, uznając, że legalizacja zabiegu przerwania ciąży w przypadku dużego prawdopodobieństwa ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu nie ma podstawy konstytucyjnej. Wyrok ten wywołał efekt mrożący wśród lekarzy, którzy zaczęli odmawiać wykonania aborcji także w przypadkach dozwolonych.

Legalność orzeczenia

Orzeczenie z dnia 22 października 2020 roku zostało zakwestionowane w środowiskach prawniczych. Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” oświadczyło, że rozstrzygnięcia Trybunału wydane z udziałem „dublerów” nie mają mocy prawnej. Helsińska Fundacja Praw Człowieka określiła to orzeczenie jako atak na prawa kobiet i wolność jednostki. Zespół Ekspertów Prawnych Fundacji im. Stefana Batorego zwrócił uwagę na istotne wady prawne związane z orzeczeniem Trybunału.

Graficzne podsumowanie historii polskiego prawa aborcyjnego

Liczba legalnie wykonanych aborcji na przestrzeni lat

Podziemie aborcyjne

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, gdzie aborcja jest zabroniona, występuje zjawisko podziemia aborcyjnego – przeprowadzania zabiegów przerwania ciąży poza systemem ochrony zdrowia, na przykład z użyciem leków wywołujących poronienia. Istnieją także zagraniczne organizacje, takie jak Women Help Women, które wysyłają Polkom zestawy leków do przeprowadzenia aborcji w domu. W Polsce występuje również zjawisko tzw. turystyki aborcyjnej – wyjazdów do krajów, w których aborcja jest legalna.

Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny szacuje, że rocznie 80 do 200 tys. Polek decyduje się na zabieg przerwania ciąży. O tej skali podziemia świadczy m.in. gorsza edukacja seksualna w Polsce w porównaniu do Europy Zachodniej oraz liczba aborcji w krajach o podobnej populacji, która wynosi 40–100 tys. W 1992 roku w Polsce wykonano 12 tys. aborcji, a w 1960 roku ich liczba wyniosła 230 tys. W latach 80. XX wieku szacowano, że rocznie przeprowadzano 80–140 tys. aborcji. Wzrost liczby aborcji w stosunku do lat 90. XX wieku można powiązać z rosnącą liczbą oficjalnych poronień.

Organizacje opowiadające się za restrykcyjnym prawem aborcyjnym twierdzą, że liczba nielegalnych aborcji w Polsce jest znacznie niższa, szacując ją na 7–14 tys. rocznie. Krytykują one metodologię szacunków Federacji, wskazując na przykład z 1997 roku, kiedy to, mimo legalności aborcji z przyczyn społecznych, w Polsce przeprowadzono jedynie 3047 legalnych przerwań ciąży.

Opinia publiczna

Badania opinii

Badania opinii publicznej na temat dopuszczalności przerywania ciąży prowadzone są przez CBOS od 1989 roku. W badaniach z maja 1990 roku 18% Polaków popierało legalne przerywanie ciąży bez ograniczeń, a 23% opowiadało się za całkowitym zakazem. W badaniu z 1992 roku 25% Polaków stało po stronie legalności aborcji bez ograniczeń, a liczba osób popierających całkowity zakaz spadła do 10%. W listopadzie 1992 roku 81% społeczeństwa popierało aborcję w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia kobiety. W 2005 roku 48% Polaków odpowiedziało, że kobieta powinna mieć możliwość wykonania aborcji, a 47% było przeciwnego zdania. W 2010 roku 66% Polaków opowiadało się za pozostawieniem decyzji o aborcji kobiecie w ciąży.

List Stu Kobiet

List otwarty wystosowany 4 lutego 2002 roku do Parlamentu Europejskiego przez Porozumienie Kobiet 8 Marca, domagał się demokratycznej debaty na temat sytuacji kobiet w Polsce. W odpowiedzi arcybiskup Józef Życiński określił go jako „najbardziej niepoważny list protestacyjny”.

Marsz dla Życia i Rodziny

Od 2006 roku w Polsce odbywają się coroczne Marsze dla Życia i Rodziny, które są wyrazem przywiązania do wartości rodzinnych i poszanowania życia od poczęcia do naturalnej śmierci.

Czarny protest kobiet

22 września 2016 roku zorganizowano „czarny protest” pod Sejmem w odpowiedzi na projekt ustawy zaostrzającej przepisy dotyczące aborcji. Protest rozprzestrzenił się na inne miasta, a w październiku odbył się ogólnopolski strajk kobiet, który przyciągnął tysiące uczestników. Akcje protestacyjne zyskały międzynarodowy rozgłos.

Inne państwa

W 2010 roku w Brukseli odbyły się demonstracje pro-choice, a w niektórych miastach UE funkcjonują kolektywy aborcyjne, które wspierają Polki w uzyskaniu legalnej aborcji za granicą.