Abolicja indywidualna to indywidualny akt interwencji właściwego organu władzy wykonawczej w kompetencje władzy sądowniczej, polegający na zakazie wszczynania postępowania przeciwko konkretnej osobie lub na nakazie wstrzymania bądź umorzenia już toczącego się postępowania.
Państwa, w których jest znana
A Austria
Historia
Abolicja indywidualna, jako prerogatywa głowy państwa (niem. Abolitionsrecht, „prawo do abolicji”), w austriackim systemie prawnym ma swoje korzenie w czasach Cesarstwa Austriackiego. Kodeks postępowania karnego z dnia 23 maja 1873 roku, w § 2 ust. 4, stanowił:
Współcześnie
Od momentu ustanowienia obecnej konstytucji w 1920 roku, Prezydent Federalny Republiki Austrii ma prawo – w wyjątkowych przypadkach – umorzyć postępowanie karne dotyczące przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego (art. 65 ust. 2 lit. c Konstytucji Austrii in fine).
B Czechy
Prezydent Republiki Czeskiej ma możliwość podjęcia decyzji o niewszczynaniu postępowania karnego lub, jeśli takie postępowanie już się rozpoczęło, o jego przerwaniu (art. 62 lit. g Konstytucji Czech). Dodatkowo, z kontrasygnatą premiera, może ogłosić amnestię (art. 63 ust. 1 lit. j Konstytucji Czech), w tym również w formie abolicji.
1 stycznia 2013 roku prezydent Václav Klaus ogłosił częściową amnestię, która w artykule II objęła nieosądzone, nieukrywające się osoby podejrzane o przestępstwa, których górna granica ustawowego zagrożenia nie przekraczała 10 lat pozbawienia wolności, pod warunkiem że postępowanie karne trwało już ponad 8 lat. Sąd Konstytucyjny odrzucił wniosek grupy senatorów o unieważnienie tego przepisu.
C Islandia
Prezydent Islandii ma prawo do umorzenia postępowania w sprawie przestępstwa, o ile istnieją ku temu ważne powody (art. 29 zdanie pierwsze Konstytucji Islandii). Nie ma jednak możliwości uwolnienia ministra od odpowiedzialności karnej ani od skutków orzeczenia Trybunału Stanu bez zgody Althingu (art. 29 zdanie trzecie Konstytucji Islandii).
D Izrael
W czerwcu 1986 roku prezydent Chaim Herzog zastosował prawo łaski w formie aktu abolicji indywidualnej wobec Awrahama Szaloma oraz trzech innych funkcjonariuszy Szin Betu, w związku z ich rzekomym udziałem w tzw. sprawie Kav 300 (zabójstwo dwóch ujętych palestyńskich porywaczy i późniejsze próby zatuszowania sprawy). Następnie, po potwierdzeniu tej decyzji przez Sąd Najwyższy, ułaskawił w ten sam sposób siedmiu kolejnych funkcjonariuszy tej agencji.
E Liechtenstein
Instytucja abolicji indywidualnej, jako prerogatywa Panującego Księcia (niem. Abolitionsrecht, „prawo do abolicji”), zagościła w liechtensteińskim porządku prawnym wraz z wejściem w życie Kodeksu postępowania karnego z dnia 31 grudnia 1913 roku, inspirowanego regulacjami austriackimi.
W 1921 roku kwestia ta została uregulowana konstytucyjnie, a aktualny stan prawny pozostał niezmieniony: Panującemu Księciu przysługuje prawo do umarzania wszczętych postępowań (art. 12 ust. 1 Konstytucji Liechtensteinu in fine).
F Malta
Prezydent Malty może zastosować prawo łaski w formie aktu abolicji indywidualnej wobec osób zamieszanych w popełnienie danego przestępstwa (art. 93 ust. 1 lit. a Konstytucji Malty).
G Nigeria
Prezydent Nigerii może zastosować prawo łaski w postaci aktu abolicji indywidualnej wobec osób zaangażowanych w popełnienie danego przestępstwa (w przypadku przestępstwa federalnego – art. 175 ust. 1 lit. a Konstytucji Nigerii) lub gubernator stanu (w przypadku przestępstwa stanowego – art. 212 ust. 1 lit. a Konstytucji Nigerii).
H Papua-Nowa Gwinea
Głowa państwa (monarcha brytyjski, reprezentowany przez gubernatora generalnego Papui-Nowej Gwinei), w porozumieniu z Narodową Radą Wykonawczą, może zastosować prawo łaski w formie aktu abolicji indywidualnej wobec osadzonego (art. 151 ust. 1 lit. a Konstytucji Papui-Nowej Gwinei) lub współsprawcy przestępstwa, pod warunkiem że ten dostarczy informacje prowadzące do skazania głównego sprawcy lub jednego z głównych sprawców (art. 151 ust. 2 Konstytucji Papui-Nowej Gwinei).
I Polska
II Rzeczpospolita
Konstytucja marcowa nie przewidywała abolicji indywidualnej jako prerogatywy Prezydenta RP, lecz jedynie „prawo darowania i złagodzenia kary oraz darowania skutków zasądzenia karno-sądowego w poszczególnych przypadkach”. Projekt bebewuerowski zakładał rozszerzenie tego zakresu w sposób następujący:
Profesor Antoni Peretiatkowicz skrytykował tę reformę, uznając ją za tzw. „refleks dyktatury” i stwierdził, że nie jest możliwe pogodzenie jej z zasadami państwa praworządnego. Zauważył, że takie uprawnienie ma niewielkie znaczenie praktyczne, ale „wywołuje wrażenie, że normalny wymiar sprawiedliwości w państwie może zostać zahamowany”.
Konstytucja kwietniowa nie rozszerzyła prezydenckiego prawa łaski o abolicję indywidualną (art. 69 ust. 1).
PRL
Po 1952 roku w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, mimo braku ograniczeń w zakresie stosowania instytucji ułaskawienia (art. 25 ust. 1 pkt 10 Konstytucji PRL), w praktyce nie stosowano prawa łaski w formie aktu abolicji indywidualnej.
III Rzeczpospolita
Zakres prerogatywy prawa łaski, którą ma Prezydent Rzeczypospolitej, jest przedmiotem dyskusji w doktrynie prawa konstytucyjnego i karnego. Trybunał Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy mają w tej kwestii odmienne poglądy. Termin „abolicja indywidualna” nie występuje w polskim języku prawnym.
J Singapur
Prezydent Singapuru, za radą gabinetu, może zastosować prawo łaski w postaci aktu abolicji indywidualnej wobec współsprawcy przestępstwa, jeśli ten dostarczy informacje prowadzące do skazania głównego sprawcy lub jednego z głównych sprawców (art. 22P ust. 1 lit. a Konstytucji Singapuru).
K Sri Lanka
Prezydent Sri Lanki ma możliwość zastosowania prawa łaski w postaci aktu abolicji indywidualnej wobec współsprawcy przestępstwa, pod warunkiem że ten dostarczy informacje prowadzące do skazania głównego sprawcy lub jednego z głównych sprawców (art. 34 ust. 3 Konstytucji Sri Lanki).
L Stany Zjednoczone
Szczebel federalny
W 1886 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w sprawie Ex parte Garland orzekł, że „uprawnienie [prezydenta] do stosowania prawa łaski (…) jest nieograniczone, z wyjątkiem spraw w procedurze impeachmentu” oraz że „obejmuje ono każde przestępstwo [federalne] znane prawu i może być wykonane w dowolnym czasie po jego popełnieniu, zarówno przed wszczęciem postępowania, w trakcie jego trwania, jak i po skazaniu i wydaniu wyroku”. Dodał również, że „uprawnienie to nie podlega kontroli legislacyjnej”.
W 1974 roku prezydent Gerald Ford zastosował wobec swojego poprzednika Richarda Nixona „absolutny akt łaski za wszystkie przestępstwa przeciwko Stanom Zjednoczonym, które popełnił lub mógł popełnić lub w których brał udział w okresie od 20 stycznia 1969 do 9 sierpnia 1974 roku”, mimo że nie został on oskarżony o żadne przestępstwo. Sąd Najwyższy nigdy nie podjął się oceny ważności takich aktów łaski (ang. open pardon).
Szczebel stanowy
Maryland
Gubernator Marylandu ma prawo do umorzenia postępowania karnego (nolle prosequi), jednak jest zobowiązany do powiadomienia prasy i złożenia odpowiedniego raportu władzy ustawodawczej (art. 2 § 20 Konstytucji Marylandu).
Hawaje
Legislatura Hawajów może, w drodze zwykłej ustawy, upoważnić Gubernatora do stosowania prawa łaski przed skazaniem (art. 5 § 5 zdanie piąte Konstytucji Hawajów).
M Szwecja
Rząd Szwecji, w wyjątkowo uzasadnionych przypadkach, może zalecić zaprzestanie prowadzenia postępowania wyjaśniającego lub sądowego w sprawie o czyn przestępczy (rozdz. 12 § 9 ust. 2 Aktu o formie Rządu z 28 lutego 1974 r.).
N Zimbabwe
Prezydent Zimbabwe, po konsultacji z gabinetem, ma możliwość zastosowania prawa łaski w postaci aktu abolicji indywidualnej wobec osób zamieszanych w popełnienie danego przestępstwa (art. 112 ust. 1 lit. a Konstytucji Zimbabwe). Decyzja ta obowiązkowo musi zostać opublikowana w dzienniku urzędowym (art. 112 ust. 3 Konstytucji Zimbabwe).
Państwa, w których była znana
Czechosłowacja
I, II i III Republika Czechosłowacka
Konstytucja Czechosłowacji z 1920 roku przewidywała możliwość stosowania prawa łaski w formie aktu abolicji indywidualnej, z wyłączeniem spraw z oskarżenia prywatnego (§ 103 ust. 1 in fine) oraz oskarżonych w procedurze impeachmentu (§ 103 ust. 2). Była to prerogatywa Prezydenta Republiki Czechosłowackiej.
Republika Czechosłowacka (1948–1960) i CSRS
Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 1948 roku dodatkowo wyłączała możliwość stosowania prawa łaski przez prezydenta, wobec którego miała być wdrożona procedura impeachmentu (§ 74 ust. 1 pkt 11 zdanie drugie). W Konstytucji Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z 1960 roku zrezygnowano ze wszystkich przesłanek wyłączających stosowanie prawa łaski (art. 62 ust. 1 pkt 10). Takie rozwiązanie przyjęto również w Konstytucji z 1968 roku (art. 61 ust. 1 lit. j).
Jugosławia
Abolicję indywidualną przewidywała ustawa o ułaskawieniach z dnia 6 lutego 1964 roku w art. 2 ust. 2 oraz w art. 3.
Konstytucja Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii z 1974 roku przyznała prerogatywę prawa łaski Prezydium Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (art. 315 pkt 9), a jego regulację – federalnej legislatywie (art. 281 pkt 12 in fine). Kodeks karny z 1976 roku stanowił w art. 102, że indywidualny akt łaski może skutkować uwolnieniem od odpowiedzialności karnej.
ZSRR
Podstawy sądowego postępowania karnego, uchwalone 25 grudnia 1958 roku przez Radę Najwyższą ZSRR, w art. 5 pkt 4 in fine stanowiły o niedopuszczalności wszczęcia lub prowadzenia postępowania przeciwko osobie ułaskawionej. Zdaniem prof. Andrzeja Murzynowskiego jednak taka praktyka nie była powszechnie stosowana.
Państwa, w których nie jest znana
Australia
Belgia (art. 110 i 111 Konstytucji Belgii a contrario)
Belize (art. 52 ust. 1 Konstytucji Belize a contrario)
Białoruś (art. 84 pkt 19 Konstytucji Białorusi a contrario)
Botswana (art. 53 Konstytucji Botswany a contrario)
Chile (art. 32 pkt 14 zdanie drugie Konstytucji Chile)
Estonia (§ 78 pkt 19 Konstytucji Estonii a contrario)
Ghana (art. 72 ust. 1 Konstytucji Ghany a contrario)
Gwatemala
Indie
Unia (art. 72 Konstytucji Indii a contrario)
Stany (art. 161 Konstytucji Indii a contrario)
Kanada
Kenia (art. 133 ust. 1 Konstytucji Kenii a contrario)
Lesotho (art. 101 ust. 1 Konstytucji Lesotho a contrario)
Liberia (art. 59 Konstytucji Liberii a contrario)
Litwa (art. 84 pkt 23 Konstytucji Litwy a contrario)
Luksemburg (art. 38 Konstytucji Luksemburga a contrario)
Łotwa (art. 45 Konstytucji Łotwy a contrario)
Malawi (art. 89 ust. 2 Konstytucji Malawi a contrario)
Nepal (art. 276 Konstytucji Nepalu a contrario)
Niemcy
Federacja
Nikaragua (art. 138 pkt 3 Konstytucji Nikaragui a contrario)
Norwegia (§ 20 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Norwegii a contrario)
Pakistan (art. 45 Konstytucji Pakistanu a contrario)
Panama (art. 184 pkt 12 Konstytucji Panamy a contrario)
Paragwaj (art. 238 pkt 10 Konstytucji Paragwaju a contrario)
Seszele (art. 60 ust. 1 Konstytucji Seszeli a contrario, art. 60 ust. 2 Konstytucji Seszeli)
Sierra Leone (art. 63 ust. 1 Konstytucji Sierra Leone a contrario)
Słowacja (art. 102 ust. 1 lit. j Konstytucji Słowacji a contrario)
Stany Zjednoczone (wybrane stany)
Alabama (§ 124 Konstytucji Alabamy a contrario, tyt. 15 § 15-22-36 lit. a. Kodeksu Alabamy)
Arizona (art. 5 § 5 Konstytucji Arizony a contrario)
Arkansas (art. 6 § 18 zdanie pierwsze Konstytucji Arkansas a contrario)
Connecticut (art. 4 § 10 Konstytucji Connecticut a contrario)
Idaho (art. 4 § 7 zdanie drugie i piąte Konstytucji Idaho a contrario)
Illinois (art. 5 § 12 Konstytucji Illinois a contrario)
Indiana (art. 5 § 17 zdanie pierwsze Konstytucji Indiany a contrario)
Iowa (art. 4 § 16 zdanie pierwsze Konstytucji Iowy a contrario)
Kalifornia (art. 5 § 8 lit. a Konstytucji Kalifornii a contrario)
Karolina Północna (art. 3 § 5 ust. 6 zdanie pierwsze Konstytucji Karoliny Północnej a contrario)
Kolorado (art. 4 § 7 Konstytucji Kolorado a contrario)
Luizjana (art. 4 § 5 lit. e ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Luizjany a contrario)
Maine (art. 5 § 11 Konstytucji Maine a contrario)
Massachusetts (73. poprawka do Konstytucji Massachusetts in fine)
Michigan (art. 5 § 14 zdanie pierwsze Konstytucji Michigan a contrario)
Minnesota (art. 5 § 7 zdanie trzecie Konstytucji Minnesoty a contrario)
Missisipi (§ 124 Konstytucji Missisipi)
Missouri (art. 4 § 7 zdanie pierwsze Konstytucji Missouri a contrario)
Teksas (art. 4 § 11 lit. b zdanie pierwsze Konstytucji Teksasu a contrario)
Surinam (art. 109 Konstytucji Surinamu a contrario)
Wielka Brytania
Zambia (art. 97 ust. 1 Konstytucji Zambii a contrario)
Zobacz też
abolicja
amnestia
ułaskawienie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
PiotrP. Kardas PiotrP., JacekJ. Giezek JacekJ., Konstytucyjne podstawy prezydenckiego prawa łaski a możliwość stosowania tzw. abolicji indywidualnej, „Palestra”, 1-2/2016, ISSN 0031-0344 [dostęp 2023-08-11] (pol.).
JacekJ. Kędzierski JacekJ., Prawo łaski a tzw. abolicja indywidualna – rozważania pro publico bono, „Palestra”, 1-2/2016, ISSN 0031-0344 [dostęp 2023-08-02] (pol.).
AndrewA. Novak AndrewA., Comparative executive clemency: the constitutional pardon power and the prerogative of mercy in global perspective, Routledge research in human rights law, Abingdon, Oxon: Routlege, 2016, ISBN 978-1-315-74787-3 [dostęp 2023-10-26] (ang.).