Abolghasem Kaszani (urodzony w 1882 roku w Teheranie, zmarł 14 marca 1962 roku tamże) był irańskim szyickim duchownym oraz działaczem politycznym. Wraz z Mohammedem Mosaddeghiem stanowił jednego z kluczowych liderów ruchu na rzecz nacjonalizacji ropy naftowej w Iranie na początku lat 50. XX wieku, a później stał się przeciwnikiem Mosaddegha i uczestnikiem zamachu stanu w Iranie w 1953 roku.
Życiorys
Kaszani był synem szyickiego duchownego, ajatollaha Sejjeda Mostafy Kaszaniego. W wieku szesnastu lat, po wspólnej pielgrzymce do Mekki z ojcem, rozpoczął naukę w szkole duchownej w An-Nadżafie. Był utalentowanym uczniem i w wieku 25 lat uzyskał status modżtaheda. Po wybuchu I wojny światowej zajął się publicznymi protestami, broniąc Imperium Osmańskiego przed atakiem Brytyjczyków, co doprowadziło do jego tymczasowego aresztowania. W tym okresie Kaszani postanowił skupić się na działalności politycznej i społecznej, odrzucając propozycję objęcia stanowiska dyrektora w szkole duchownej oraz napisania traktatu, który mógłby zapewnić mu tytuł wielkiego ajatollaha. Jest również wymieniany jako jeden z założycieli Madrase-je Alawi w An-Nadżafie, w której nauczano nie tylko prawa i teologii islamskiej, ale także nauk ścisłych i techniki wojskowej.
W okresie od czerwca do października 1920 roku Kaszani był jednym z liderów buntu plemion irackich przeciwko Brytyjczykom. Po klęsce buntu został skazany na śmierć in absentia i uciekł do Persji. Zaledwie trzy dni po jego przybyciu do Teheranu miał miejsce zamach stanu przeprowadzony przez Rezę Szacha Pahlawiego. Kaszani zaufał nowym władzom kraju i w 1925 roku został wybrany do Zgromadzenia Konstytucyjnego, a być może pozostawał w dobrych relacjach z samym Rezą. W parlamencie głosował za usunięciem dynastii Kadżarów i przekazaniem dziedzicznego tronu Pahlawim. Z czasem jednak rozczarował się nowymi rządami. W liście do innego członka Zgromadzenia, Mirzy Mehdiego Zandżaniego, pod koniec lat 20. pisał o potrzebie reformy parlamentu oraz wskazywał na korupcję, chciwość elity władzy, ignorancję społeczeństwa oraz ślepą fascynację zagranicą jako główne problemy kraju. Możliwe, że brał udział w protestach przeciwko irańsko-brytyjskiemu porozumieniu w sprawie ropy naftowej w 1933 roku. Głosił konieczność wprowadzenia monarchii konstytucyjnej, w której ustawa zasadnicza miałaby chronić przed dyktaturą zsekularyzowanego władcy. Zarówno Kaszaniego, jak i Rezę łączyło przekonanie, że sojusznikiem Iranu mogłyby być Niemcy.
W 1942 roku był członkiem organizacji Irański Ruch Narodowy, założonej przez niemieckie służby. Po jej rozbiciu przez władze ukrywał się przez kilka miesięcy w Teheranie, aż w 1943 roku wpadł w ręce policji brytyjskiej. Po przesłuchaniu przez służby radzieckie został uwięziony w Hadżdżabadzie, jednak w 1945 roku został zwolniony. Po powrocie do Teheranu został przyjęty z entuzjazmem przez szyickich duchownych z całego kraju.
Kaszani wrócił do aktywności politycznej. W 1946 roku, podczas pielgrzymki do Meszchedu, na trasie jego przejazdu miały miejsce manifestacje, a w Sabzewarze został aresztowany na polecenie premiera Ahmada Ghawama; spędził rok w Behdżatabadzie. W maju 1948 roku wezwał ochotników do walki z Izraelem oraz publicznie nawoływał do nacjonalizacji irańskich złóż ropy naftowej. Popierała go organizacja terrorystyczna Fedaini Islamu, chociaż sam Kaszani nie był z nią związany. W 1949 roku, po nieudanym zamachu Fedainów na szacha, władze postanowiły go wydalić z kraju. Do 1950 roku przebywał w Beirucie, a mimo to został wybrany do irańskiego parlamentu. W 1950 roku wrócił triumfalnie do Teheranu, witany przez tłumy, w tym przez przywódcę ruchu reformatorskiego i nacjonalistycznego Mohammada Mosaddegha.
Współpraca z Frontem Narodowym i jej zerwanie
Kaszani wsparł Front Narodowy i zaangażował się w walkę o nacjonalizację irańskiej ropy naftowej. Dzięki jego wsparciu zyskał poparcie części dotychczasowych zwolenników organizacji konserwatywnych i religijnych (sam Mosaddegh był przeciwnikiem religii) oraz przedstawicieli bazarów. Do Frontu przystąpiło m.in. kierowane przez Kaszaniego Stowarzyszenie Modżahedinów Islamskich. 7 marca 1951 roku, gdy jeden z Fedainów Islamu, Chalil Tahmasebi, zabił premiera Hadża Alego Razmarę, Kaszani publicznie pogratulował mu i starał się o jego ułaskawienie. Krytykował zarówno kapitalizm, jak i komunizm, będąc zdecydowanym przeciwnikiem marksizmu, ale czasami godził się na kompromisy z lewicą socjalistyczną.
30 kwietnia 1951 roku Mohammad Mosaddegh objął urząd premiera Iranu, a miesiąc wcześniej parlament przegłosował nacjonalizację ropy. Kaszani wspierał Mosaddegha i miał znaczący wpływ na jego rząd. Mosaddegh zrezygnował z urzędu 17 lipca 1952 roku, gdy parlament odmówił mu nadzwyczajnych pełnomocnictw. Jego następca Ahmad Ghawam pozostał na urzędzie zaledwie dwa dni, ponieważ przeciwko niemu zorganizowano masowe demonstracje, w których jednym z organizatorów był Kaszani. Ghawam nakazał jego aresztowanie, jednak tłum uniemożliwił policji aresztowanie duchownego. Dzięki wsparciu społecznemu Mosaddegh został mianowany ministrem obrony narodowej, jednak Kaszani oczekiwał, że polityk będzie konsultował z nim swoje dalsze decyzje. Mosaddegh zasugerował mu jednak, aby wycofał się z działalności publicznej. Nie zrozumiał, jak istotne było wsparcie społeczności mobilizowanych przez Kaszaniego, które zaczęły protestować przeciwko laicyzacji Iranu promowanej przez Mosaddegha. Szczególnie sprzeciwiali się temu duchowni, którzy wcześniej wspierali reformy Mosaddegha, zwracając uwagę na plany przyznania kobietom czynnego prawa wyborczego oraz na zgodę na sprzedaż alkoholu.
7 sierpnia 1952 roku Kaszani został honorowo wybrany na przewodniczącego parlamentu, z tym, że miał być na stałe reprezentowany przez zastępcę. Następnego dnia parlament nadał Mosaddeghowi nadzwyczajne pełnomocnictwa. W tym czasie Kaszani starał się zorganizować międzynarodowy islamski ruch antykolonialny, szukając sojuszników w Arabii Saudyjskiej, Syrii i Jordanii, jednak jego wysiłki okazały się bezowocne. Był przeciwny współpracy Mosaddegha z socjalistyczną partią Tude i nie mógł pogodzić się z utratą wpływów w rządzie. Premier ponownie zasugerował Kaszaniemu opuszczenie Iranu, a w tym samym roku usunięto go z pozycji przewodniczącego parlamentu.
Po zamachu stanu w 1953
Kaszani bezpośrednio uczestniczył w zamachu stanu w 1953 roku, organizując manifestacje przeciwko Mosaddeghowi. Jego zaangażowanie oraz innych duchownych przeciwko rządowi odegrało kluczową rolę w obaleniu Frontu Narodowego. Kaszani uważał, że premier zdradził swoje ideały i dążył do dyktatury. Po zamachu stanu jedną z pierwszych osób, które odwiedził nowy premier gen. Fazlollah Zahedi, była Kaszani. Generał obiecał mu, co później okazało się fałszywe, liberalizację reżimu i kontynuowanie polityki Frontu Narodowego. Kaszani szybko rozczarował się nowym rządem, jednak nie mógł swobodnie wyrażać swoich poglądów opozycyjnych; wiele jego wypowiedzi było cenzurowanych, a on sam na pewien czas trafił do więzienia. Jesienią 1953 roku publicznie potępił przywrócenie stosunków dyplomatycznych między Iranem a Wielką Brytanią, a w styczniu 1954 roku w liście do gen. Zahediego nawoływał go, aby nie fałszował wyników nadchodzących wyborów parlamentarnych. Kilka dni później, rozczarowany postawą władz, napisał do sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskrojda, wskazując na łamanie praw człowieka i postanowień konstytucji w Iranie. W październiku tego samego roku potępił anulowanie nacjonalizacji irańskiej ropy.
Za swoją krytykę działań rządu Kaszani został aresztowany i przebywał w więzieniu do 1956 roku. Rząd planował oskarżyć go o udział w morderstwie premiera Razmary, jednak duchowny został zwolniony dzięki wstawiennictwu wcześniej mu niechętnych ajatollahów Abol Fazla Zandżaniego i Hosejna Borudżerdiego. Po odzyskaniu wolności Kaszani nie powrócił już do działalności politycznej.
Przypisy
Bibliografia
Axworthy M.: Revolutionary Iran. A History of the Islamic Republic. London: Penguin Books, 2014. ISBN 978-0-14-104623-5. Brak numerów stron w książce.
Coville T.: Najnowsza historia Iranu. Republika islamska. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009. ISBN 978-83-61203-40-7. Brak numerów stron w książce.
Richard Y.: Ayatollah Kashani: Precursor of the Islamic Republic? [w:] red. N. Keddie, Religion and Politics in Iran. Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven & London 1983, ISBN 0-300-03245-5.