Abol-Ma’ali Abd-al-Malek Dżowajni

Abol-Ma’ali Abd-al-Malek Dżowajni (pers. ‏ابو المعالی عبدالملک جوینی‎), znany w literaturze w formie zarabizowanej jako Al-Dżuwajni, pełne imię to Abol-Ma’ali Abd-al-Malek-e Abdollah-e Jusof Dżowajni (urodzony 17 lutego 1028 w Bosztanekan w pobliżu Niszapuru, zmarły 20 sierpnia 1085 tamże) – był szafi’ickim uczonym, uważanym za jednego z najwybitniejszych teologów aszaryzmu swoich czasów.

Życiorys

Dżowajni był synem Abdollaha-e Jusofa Abu Mohammada Dżowajniego (zm. 1047), również znanego szafi’ickiego uczonego. Wczesną edukację odebrał u swojego ojca, a następnie kontynuował naukę pod okiem różnych nauczycieli, w tym wybitnego aszaryckiego teologa Abol-Ghasema Abd-al-Dżabbar Eskafi Esfarajeni (zm. 1060). Kontrowersje teologiczne w Chorasanie, związane z wrogim stosunkiem do aszaryzmu ze strony Kondoriego (zm. 1064), wezyra sułtana Tughril Bega (1038 – 1063), skłoniły Dżowajniego do opuszczenia Niszapuru około 1053 roku i udania się do Bagdadu. W 1058 roku dotarł do Mekki i Medyny, gdzie nauczał przez cztery lata, zdobywając tytuł „Imam al-Haramajn” (Imam Świętych Miejsc), co wskazuje na jego wpływ w świecie islamu. Po objęciu urzędowania przez Nezam-al-Molka (zm. 1092) w 1063 roku, Dżowajni został zaproszony z powrotem do Niszapuru i stanął na czele madrasy Nezamijji, co stanowiło część polityki wspierania aszaryzmu. Nauczał w Nezamijji do końca swojego życia, utrzymując bliskie relacje z czołowymi przedstawicielami aszaryzmu w Chorasanie, takimi jak Abu Bakr Bajhaghi (zm. 1066) i Abol-Ghasem Ghoszajri (zm. 1074), pozostawiając wielu uczniów, w tym najsłynniejszego – Ghazalego (zm. 1111). Dżowajni zmarł w swojej rodzinnej wiosce, gdzie udał się w nadziei na wyleczenie z choroby.

Dzieła

Wśród najważniejszych dzieł Dżowajniego w dziedzinie fikhu znajduje się Kitab al-Burhan fi usul al-fikh, w którym starał się przedstawić metodę badań prawniczych w oparciu o aszaryzm, oraz zwięzłe kompendium Warakat fi usul al-fikh. Ze względu na swoją złożoność, Kitab al-Burhan został nazwany przez Al-Subkiego (zm. 1370) „enigmą wspólnoty” (laghz al-umma), natomiast Warakat było czytane i komentowane aż do XVII wieku. Najważniejszym dziełem Dżowajniego w dziedzinie kalamu jest Al-Szamil fi usul ad-din, stanowiąca teologiczną summę, która jest długim objaśnieniem komentarza Bakillaniego (zm. 1013) do „Lumy” Aszariego (zm. 935). Skrócona i ulepszona wersja tej książki to Kitab al-Irszad ila kawati al-adilla fi usul al-i’tikad, która została zredukowana do krótkiego kompendium w Al-Luma fi kawa’id ahl as-sunna wa al-dżama’a. Te trzy dzieła prezentują spójny teologiczny pogląd, w przeciwieństwie do ostatniego dzieła Dżowajniego w zakresie kalamu, dedykowanego Nezam-al-Molkowi – Al-Akida an-Nizamijja. Innym dziełem poświęconym wezyrowi jest traktat z zakresu filozofii politycznej Ghijas al-umam fi iltijas az-zulam.

Poglądy teologiczne

Dżowajni odgrywał kluczową rolę jako pośrednik między dawnym aszaryzmem a nowym nurtem, który zapoczątkował Ghazali, nazywany przez Ibn Chalduna (zm. 1406) aszarycką „nową szkołą”. W jego myśli zauważalny jest nacisk na racjonalną systematyzację oraz metodologię, w tym stosowanie arystotelesowskiej sylogistyki i włączanie elementów myśli Ibn Siny (zm. 1037) do aszaryckiej metafizyki. Dżowajni nie wahał się również korzystać z myśli mutazylitów, jednak większość jego rozwiązań pozostała w duchu aszaryzmu. Jego celem było systematyczne przedstawienie wiary, a w drugiej kolejności apologetyka.

Najważniejszym wkładem Dżowajniego do aszaryzmu są jego dowody na istnienie Boga oraz klasyfikacja boskich atrybutów. Korzystając z argumentu Jana Filopona (zm. ok. 567) na rzecz początku świata w czasie, stwierdził, że wybór konkretnego momentu powstania świata mógł dokonać tylko byt posiadający wolę. Niezmienna, pozbawiona woli i wieczna przyczyna miałaby charakter konieczny, co prowadziłoby do przedwiecznego świata. Tylko istota posiadająca wolę mogła stworzyć tak zróżnicowany świat, ponieważ gdyby jego źródłem była przyczyna konieczna, świat byłby jednolity. Z tego wynika, że istnieje Bóg, który ma wolę i wszechmoc, zdolny do stworzenia świata ex nihilo. „Wielu późniejszych aszarytów przyjęło zmodyfikowaną przez Dżowajniego wersję argumentu ze stworzenia ex nihilo, którą większość teologów traktowała jak artykuł wiary”. Filozoficznie ważniejsza była jednak wersja dowodu oparta na przygodności świata, w której pod wpływem myśli Ibn Siny Dżowajni odrzucił wcześniejsze aszaryckie zastrzeżenia co do stosowania pojęcia konieczności w odniesieniu do Boga. Rozróżniając pomiędzy istnieniem koniecznym (wadżib) i przygodnym (dża’iz), Dżowajni dowodził, że świat mający początek w czasie jest bytem przygodnym, którego istnienie jest możliwe, a nie konieczne, co oznacza, że potrzebuje zewnętrznego czynnika jako przyczyny. Taka przyczyna jest Bogiem. Kolejna filozoficzna dystynkcja pomiędzy istnieniem koniecznym samym w sobie (predykatem) a istnieniem koniecznym przez coś innego (kwalifikatorem) została zastosowana przez Dżowajniego do boskich atrybutów, aby obronić aszarycką pozycję o ich wieczności, unikając jednocześnie pluralizmu w istocie boskiej. Dzięki temu Dżowajni mógł myśleć o boskich atrybutach jako całkowicie odwiecznych, ale dzielących się na konieczne i możliwe. Atrybuty istoty Boga są atrybutami koniecznymi, a atrybuty jego aktów są atrybutami możliwymi. Innymi słowy, Bóg jest konieczny sam w sobie, podczas gdy jego działania nie są, ponieważ zawsze mogą być inne. Dzięki tej samej aparaturze pojęciowej Dżowajni podzielił także boskie atrybuty na istotne (nafsija), które są konieczne, wieczne i bez przyczyny, czyli związane z istotą Boga, oraz kwalifikowane (ma’nawija), które są konieczne, wieczne i mają przyczynę, będące skutkiem przyczyny w istocie Boga (jego wiedza, moc, wola, życie, wzrok, słuch i mowa). Ostateczna klasyfikacja dzieli atrybuty Boga na niemożliwe, konieczne i możliwe.

Rozróżnienie między tym, co boskie, a tym, co cielesne i przygodne, odgrywa kluczową rolę w całej teologicznej myśli Dżowajniego. Na przykład, jego rozumienie mowy Boga opiera się na odróżnieniu jej wieczności od jej przygodnego i cielesnego statusu jako reprezentacji w ludzkiej mowie i piśmie. Boska mowa, tożsama z boską istotą, jest niestworzona i istnieje odwiecznie z Bogiem, w przeciwieństwie do liter i dźwięków, które umożliwiają jej zakomunikowanie w cielesny i czasowy sposób. W ten sposób Dżowajni podtrzymał aszarycką doktrynę, że objawienie, a zwłaszcza Koran, nie ma charakteru stworzonego, akceptując jednocześnie część argumentów mutazylitów dotyczących statusu fizycznych liter i dźwięków przekazujących treść tego objawienia. To rozróżnienie pozwoliło Dżowajniemu na kompromis z mutazylitami – zaakceptował metaforyczną interpretację antropomorficznych atrybutów przypisywanych Bogu przez Koran. Niemniej jednak, zgodnie z aszaryzmem, a całkowicie wbrew mutazylizmowi, Dżowajni twierdzi, że mimo iż Bóg nie może być wyobrażony w cielesnej formie, to będzie On w jakiś sposób widziany przez ludzi w życiu pośmiertnym. Jako przykład adaptacji idei mutazylickich przez Dżowajniego można podać użycie przez niego teorii stanów (ahwal) Abu Haszima al-Dżubba’iego (zm. 933) jako pozycji pośredniej między akceptacją a negacją wiecznego i niestworzonego statusu boskich atrybutów. Choć u Dżubba’iego stany, które nie mogą być poznane w izolacji od istoty, której są kwalifikacjami, nie istnieją rzeczywiście, o tyle u Dżowajniego nie są one kwalifikowane ani jako istniejące, ani nieistniejące.

Bóg u Dżowajniego jest całkowicie wolny, działający bez żadnego powodu poza samym sobą. W przyczynowości nie ma nic koniecznego, a cuda są możliwe, ponieważ nic w naturze nie jest ustalone na zawsze. Bóg jest nie tylko stwórcą świata w sensie pierwszej przyczyny, ale także podmiotem, który jest przyczyną jego ciągłej egzystencji. Istnienie świata w każdym momencie zależy od woli Boga. Dżowajni twierdził, że Bóg jest jedynym stwórcą, a nawet nasze działania nie powstają w nas, lecz są przyjmowane od Boga, co jest zgodne z aszarycką teorią kasbu. Bóg pragnie, aby jego słudzy czynili to, o czym On już wie, ale nie odbiera im ich zdolności ani nie sprowadza ich z dobrej drogi, dlatego nadal są zobowiązani do przestrzegania objawionego prawa. Niemniej, ponieważ prawo ma charakter tylko możliwy, a nie konieczny, nie poddaje się racjonalizacji. Z tego powodu Dżowajni był zdecydowanym obrońcą aszaryckiego poglądu, że to, co jest dobre, to po prostu to, co zostało objawione w Piśmie, a to, co złe, to to, co zostało zakazane. Jakiekolwiek próby szukania racjonalnych podstaw etyki są całkowicie chybione, a Dżowajni nie zgadza się z mutazylitami co do tego, że istnieją pewne podstawowe racjonalne prawdy moralne, a zwłaszcza co do tego, że pewne formy zachowania są absolutnie dobre czy złe. Moralność jest kwestią tego, co Bóg nakazał lub zakazał, a ponieważ pozostaje On całkowicie poza ludzkimi kategoriami tego, co korzystne lub szkodliwe, jakakolwiek próba oceny ustanowionych przez niego norm nie ma sensu.

Dżowajni był pierwszym, który szczegółowo rozważał kwestię dopuszczalności idżtihadu, czyli możliwości formułowania opinii prawnych, które nie mają podstaw w objawieniu. Starał się uzasadnić możliwość uniwersalnego stosowania objawionego prawa, twierdząc, że nawet jeśli nie ma w nim precedensu dotyczącego konkretnego przypadku, można go rozstrzygnąć, odwołując się do uniwersalnych wartości, odkrywanych poprzez analogię (kijasu). W swojej filozofii politycznej Dżowajni stwierdził, że przewodniczący wspólnocie muzułmańskiej (imam) powinien być zdolny do utrzymania stabilności społecznej i doktrynalnej, co wymaga silnych rządów. W związku z tym negował wagę kurajszyckiego pochodzenia imama, co było zgodne z realiami okresu Seldżuckiego, w którym Abbasydzi nie sprawowali już rzeczywistej władzy. Dżowajni popierał również ciągły dżihad, mający na celu poszerzenie obszaru objawionego sposobu życia. Jego ideałem była „sprawiedliwa społeczność, oparta na proroctwie, z silną władzą zdolną do prowadzenia do prawdy”.

Przypisy

Bibliografia

C. Brockelmann-[L. Gardet]: al-Djuwaynī. W: B. Lewis, Ch. Pellat, J. Shacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume II. Leiden: E.J. Brill, 1991. ISBN 90-04-07026-5. Brak numerów stron w książce
Paul L. Heck: JOVAYNI, EMĀM-AL-ḤARAMAYN. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2011-12-29]. (ang.).
Oliver Leaman, Salman Albdour: al-Juwayni, Abu’l Ma’ali (1028-85). Routledge Encyclopaedia of Philosophy. [dostęp 2011-12-29]. (ang.).
Sabine Schmidtke: JOBBĀʾI. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2012-01-01]. (ang.).
Ayman Shihadeh: The existence of God. W: Tim Winter (ed.): The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-78549-5. Brak numerów stron w książce