Ableizm – Definicja i Przejawy
Ableizm (od ang. -able w disable – niepełnosprawny oraz -ism w racism, sexism), znany również jako handicapizm, (z ang. handicap – niepełnosprawność, przeszkoda) odnosi się do dyskryminacji, negatywnych postaw i wrogości wobec osób niepełnosprawnych. Ableizm definiuje osoby z niepełnosprawnościami w kontekście ich ograniczeń, traktując je jako gorsze w porównaniu do osób pełnosprawnych.
Uprzedzenia mogą manifestować się w różnorodny sposób, zarówno poprzez bezpośrednią agresję (tzw. uprzedzenie awersyjne), jak i poprzez ignorowanie potrzeb osób niepełnosprawnych w architekturze (tzw. uprzedzenie dominatywne). Historycznymi przykładami uprzedzenia awersyjnego są zbrodnie reżimu hitlerowskiego, które dotknęły osoby niepełnosprawne (Akcja T4), a także praktyki w starożytnych społeczeństwach, jak Sparta, gdzie niepełnosprawni byli zrzucani w przepaści lub wyrzucani poza miasto. Współczesne przejawy ableizmu awersyjnego występują m.in. w Chinach i Indiach, choć w mniejszym nasileniu.
W literaturze anglojęzycznej można spotkać terminy takie jak ableism, handicapism, ablism, disablism (Brytyjski angielski), anapirophobia, anapirism oraz dysability discrimination.
W ramach ableizmu funkcjonują (często nieprawdziwe) stereotypy związane z niepełnosprawnością, takie jak przekonanie, że wszystkie osoby z niepełnosprawnościami pragną być wyleczone, że użytkownicy wózków inwalidzkich są zawsze intelektualnie upośledzeni, czy że niewidomi posiadają „specjalny” zmysł słuchu. Te stereotypy są używane jako uzasadnienie dla dyskryminacyjnych praktyk, postaw i zachowań wobec osób niepełnosprawnych. Skutkiem ableizmu jest uczucie mobbingu, eliminacji oraz wykluczenia ze społeczeństwa odczuwane przez osoby z niepełnosprawnościami.
W społeczeństwach zdominowanych przez ableizm, osoby niepełnosprawne są postrzegane jako mniej wartościowe, a czasem nawet jako mniej „ludzkie”. Przykładem powszechnego ableizmu jest popularność eugeniki na początku XX wieku.
Dyskryminacja z powodu niepełnosprawności występuje, gdy dana osoba jest traktowana gorzej od innej osoby w porównywalnej sytuacji (dyskryminacja bezpośrednia) lub gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka stawia osoby niepełnosprawne w niekorzystnej sytuacji w porównaniu do innych (dyskryminacja pośrednia). Handicapizm narusza Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, w której w punkcie 6 zapisano, że „osoby niepełnosprawne mają prawo do pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami…”
Ableizm można lepiej zrozumieć, sięgając po literaturę napisaną przez osoby doświadczające niepełnosprawności i ableizmu. Dyscyplina akademicka, która bada społeczny wymiar niepełnosprawności, w tym ableizm, to studia o niepełnosprawności (disability studies). W krajach anglosaskich studia te są już rozwinięte, podczas gdy w Europie Wschodniej są to wciąż nowatorskie obszary badań.
W Mediach
W mediach niepełnosprawność jest nie tylko fałszywie przedstawiana, ale również często niedostatecznie reprezentowana. Około 20% populacji (w Polsce dane wskazują na 12,2%) jest niepełnosprawnych, podczas gdy jedynie 2% postaci w telewizji i filmach to postacie z niepełnosprawnościami. W 95% przypadków, postaci te są grane przez aktorów pełnosprawnych.
Niepełnosprawny Złoczyńca
Jednym z powszechnych sposobów przedstawiania niepełnosprawności w mediach jest ukazywanie złoczyńców jako postaci z upośledzeniami umysłowymi lub fizycznymi. Lindsey Row-Heyveld porównuje tradycyjne przedstawienia „nikczemnych” piratów (z drewnianą nogą, przepaską na oku, hakiem zamiast ręki) z postaciami pozytywnymi, które wyglądają jak Jack Sparrow grany przez Johnny’ego Deppa. Upośledzenie złoczyńcy ma na celu oddzielenie go od przeciętnego widza i dehumanizację antagonisty, co prowadzi do stygmatyzacji osób z niepełnosprawnościami.
Inspiration Porn
W literaturze anglojęzycznej zjawisko wykorzystania osób niepełnosprawnych wykonujących zwykłe czynności określa się mianem inspiration porn. Krytycy dostrzegają, że tego rodzaju przedstawienia oddalają osoby niepełnosprawne od osób pełnosprawnych, ukazując niepełnosprawność jako przeszkodę do pokonania.
Tragedia Osobista
Wiele mediów, takich jak filmy czy artykuły, przedstawia osoby niepełnosprawne jako „wyrzutków”, inne i godne pożałowania. Michael Hayes i Rhonda Black w swojej pracy z 2003 roku analizują filmy hollywoodzkie, które wywołują litość wobec niepełnosprawności jako problemu społecznego, fizycznego i emocjonalnego ograniczenia. Aspekt współczucia jest potęgowany przez narracje mediów, które skupiają się na indywidualnych słabościach, a nie na mocnych stronach, co prowadzi do negatywnego i ableistycznego obrazu niepełnosprawności. Przedstawianie osób niepełnosprawnych jako ofiar jest dominującą narracją w polskiej prasie, zarówno opiniotwórczej, jak i tabloidowej.
Superkaleka
Narracja „superkaleki” to zazwyczaj historia osoby z widoczną niepełnosprawnością, która „przezwycięża” swoje fizyczne ograniczenia i wykonuje imponujące osiągnięcia. Przykładem takiej narracji w książce Thomasa Hehira „Eliminating Ableism in Education” jest niewidomy mężczyzna, który zdobywa Mount Everest. Igrzyska paraolimpijskie również stanowią przykład stereotypu, ponieważ przyciągają uwagę mediów, ukazując osoby z niepełnosprawnościami w kontekście niezwykle wymagających zadań fizycznych. Mimo że na pierwszy rzut oka może to być inspirujące, Hehir zwraca uwagę, że wiele osób niepełnosprawnych postrzega te przedstawienia jako stawiające nierealistyczne oczekiwania. Ponadto wskazuje, że historie „superkalek” sugerują, że osoby z niepełnosprawnościami muszą przezwyciężać swoje ograniczenia, by być traktowane na równi i uniknąć litości ze strony osób pełnosprawnych. Ramy przedstawiania osób niepełnosprawnych jako „bohaterów” (zarówno narracje inspiration porn, jak i superkalek) są drugą dominującą narracją w polskich mediach, obok ramy ofiary.