Ablativus absolutus (ablatyw niezależny) to specyficzny element języka łacińskiego, który pełni funkcję równoważnika zdania okolicznikowego, odnosząc się do czasu, przyczyny, przyzwolenia lub warunku. Może być również interpretowany jako zdanie współrzędne lub wyrażenie przyimkowe. Ta konstrukcja jest gramatycznie niezależna od reszty zdania.
Budowa konstrukcji
Konstrukcja ablativus absolutus składa się z:
- rzeczownika (którego rolę mogą pełnić liczebniki, zaimki lub urzeczowione przymiotniki) w ablatiwie;
- imiesłowu (łac. participium), które zgadza się z wyżej wymienionym rzeczownikiem pod względem liczby, rodzaju i przypadka.
Pierwszy element konstrukcji, czyli rzeczownik, pełni w równoważniku zdania okolicznikowego rolę podmiotu, podczas gdy imiesłów działa jako orzeczenie:
Sole oriente – „sole” to podmiot; „oriente” to imiesłów czasownika orior, oriri → wschodzić, zaczynać się, który pełni funkcję orzeczenia. Tłumaczenie to brzmi: „o wschodzie słońca” lub „gdy słońce wschodziło”.
W konstrukcji ablativus absolutus jako „orzeczenie” możliwe jest użycie niektórych przymiotników (np. vivus → żyjący, invitus → niechętny) oraz rzeczowników określających osobę działającą, wiek, urząd, takich jak auctor → sprawca, dux → wódz, puer → chłopiec itp.
Caesare vivo → za życia Cezara
Domitiano auctore → za sprawą Domicjana
W konstrukcji używa się jedynie participium praesentis activi (kończące się na -ns) oraz participium perfecti passivi (z końcówką -us). Gdy stosowane jest pierwsze z nich, równoważnik wyraża czynność równoczesną z czynnością orzeczenia, natomiast participium perfecti passivi oddaje czynność dokonaną w przeszłości w odniesieniu do czynności orzeczenia.
sole oriente – o wschodzie słońca: Sole oriente aves canebant. → Podczas wschodu słońca ptaki śpiewały.
sole orto – po wschodzie słońca: Sole orto dux milites exploratum misit. → Po wschodzie słońca wódz wysłał żołnierzy na zwiady.
Imiesłów i rzeczownik są niezbędnymi komponentami konstrukcji, jednak może ona być rozszerzona, na przykład o przydawkę:
Urbis custodibus occisis, Graeci portas patefecerunt. → Zabiwszy strażników miasta, Grecy otwarli bramy.
Deinde, impedimentis praesidio paucis relictis, vigilia quarta exacta ad munitiones pedetemptim accesserunt → Następnie, zostawiwszy pod opieką niewielkie bagaże, dokładnie podczas czwartej warty nocnej, stopniowo udawali się do budynków.
Ad quod spectaculum Faleriis concursu populi facto senatus de re nova vocatus est → Gdy na ten widok pojawiło się zbiegowisko mieszkańców Falerii, senat zebrał się z powodu tej sensacji (Liwiusz)
Składnia
Podczas tłumaczenia z języka łacińskiego na polski konstrukcję ablativus absolutus można przełożyć jako zdanie okolicznikowe:
- czasowe (kiedy, gdy): Sole oriente fugiunt stellae. → Gwiazdy uciekają, gdy wschodzi słońce.
- przyzwalające (chociaż): Sole oriente servus adhuc in lecto cubuit. → Mimo że słońce już wstawało, niewolnik dalej leżał w łóżku.
- przyczynowe (ponieważ): Castris inimicorum non procul locatis oppidani valde timebant. → Ponieważ obóz wroga był położony nieopodal, mieszkańcy miasta bardzo się bali.
- warunku (gdyby, jeśli): Omnibus rebus perditis pater de salute filiorum non desperaret. → Gdyby nawet wszystko przepadło, ojciec nie rozpaczałby nad losem synów.
Innymi sposobami tłumaczenia ablativus absolutus są:
- zdanie równorzędne:
- równoważnik imiesłowowy:
- Proelio finito milites defessi erant. → Zakończywszy bitwę, żołnierze byli zmęczeni.
- jako wyrażenie przyimkowe: Sole occidente natura est pulcherrima visu. → Przy zachodzącym słońcu przyroda jest najpiękniejsza do oglądania.
Okolicznikowi przyzwolenia często towarzyszy wyraz tamen, np. Amissis copiis vitam tamen rex servavit. → Chociaż wojsko zostało stracone, król (jednak) zachował życie.
Inne języki
Konstrukcje o podobnym charakterze, z użyciem innego przypadka, można znaleźć w sanskrycie (locativus absolutus) oraz w grece (genetivus absolutus). W języku fińskim występuje nominativus absolutus.
Zobacz też
- ablatyw
Przypisy
Bibliografia
- Jan Wikarjak: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 978-83-01-01023-2.
- Marceli Wielewski: Krótka gramatyka języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. ISBN 83-02-00754-4.
- Lidia Winniczuk, Oktawiusz Jurewicz, Janina Żuławska: Język łaciński. Podręcznik dla lektoratów szkół wyższych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-11929-2.
- Charles E. Bennett: A Latin Grammar. Boston, Chicago: Allyn and Bacon, 1895.
- Hans Henning Ørberg: Lingua Latina per se illustrata pars I Familia Romana. Grenaa: Domus Latina, 1991. ISBN 87-997016-5-0.
- H. C. Nutting: A First Latin Reader. Cincinnati: American Book Company, 1912.
- Lidia Winniczuk: Łacina bez pomocy Orbiliusza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975. ISBN 83-01-01293-5.