Abiuracja

Abiuracja (łac. abiurare, „odprzysięgać się”, „wypierać”) to publiczne wyparcie się dotychczasowych przekonań, szczególnie w kontekście religijnym. Ta procedura, znana już w starożytności, zyskała na znaczeniu w średniowieczu, w czasach intensywnych walk z heretykami.

Prawo dotyczące herezji

Od XIII wieku, w prawodawstwie zarówno świeckim, jak i kościelnym, karą za herezję była kara śmierci w przypadku, gdy heretyk uporczywie trwał w herezji (impenitento, nieskruszony) lub ponownie w nią popadł (relapso, recydywista). Jednakże, zgodnie z praktykami wypracowanymi w średniowieczu, nie każde odstępstwo od wiary katolickiej groziło śmiercią, a wprowadzono wiele stopni winy. Aby oskarżony mógł zostać skazany na śmierć, jego poglądy religijne musiały być uznane za „formalnie heretyckie” (heresia de formali), co oznaczało, że musiał on świadomie odrzucić jeden z dogmatów głoszonych przez Kościół.

W innych przypadkach, gdy poglądy oskarżonego nie dotykały bezpośrednio dogmatów wiary, mogły zostać sklasyfikowane jako „błędne” (erronea), „bliskie herezji” (haeresis proxima) lub „pośrednio heretyckie” (haeresim sapiens). Dodatkowo, poglądy mogły być potępione jako nieheretyckie, lecz „gorszące dla uszu wierzących” (piarium atrium offensiva), „skandalizujące” (scandalosa) lub „przeciwne teologicznemu konsensusowi”.

Proces i kary

W sytuacjach wątpliwych, klasyfikacja poglądów przypisanych oskarżonemu zależała od opinii teologicznych doradców trybunału, a często była także przedmiotem negocjacji (ugoda obrończa) pomiędzy trybunałem a obrońcą. Jeżeli trybunał uznał, że poglądy religijne oskarżonego zasługują na potępienie, ale nie są heretyckie, oskarżony miał obowiązek jedynie „odwołać” te poglądy, aby pojednać się z Kościołem, nie musiał ich się „wyrzekać”. W poważniejszych przypadkach proces kończył się uznaniem oskarżonego za „winnego herezji” (w przypadku herezji formalnej) lub „podejrzanego o herezję”. Oskarżony musiał wówczas dokonać uroczystego wyrzeczenia się (abiuracji) i pojednania z Kościołem, które mogło przyjąć różne formy w zależności od stopnia winy:

abiuracja de levi – stosowana, gdy uznano go za „lekko podejrzanego o herezję”; miała charakter prywatny i odbywała się najczęściej w siedzibie trybunału lub pałacu biskupim;
abiuracja de vehementi – stosowana, gdy uznano go za „mocno podejrzanego o herezję”; miała charakter publiczny i odbywała się zazwyczaj w jednym z głównych kościołów miasta podczas mszy, rzadziej w trakcie specjalnej ceremonii pokutnej na placu publicznym (auto da fe);
abiuracja de formali – stosowana w przypadku uznania za winnego herezji formalnej; również miała charakter publiczny i odbywała się podczas mszy w kościele lub na auto da fe. Osoby, które po abiuracji de formali ponownie popadły w herezję, traktowane były jako relapsos (recydywiści) i skazywane na śmierć, nawet jeśli ponownie wyrzekły się herezji.

Abiuracja nie dotyczyła oczywiście czynów, które nie były związane z poglądami religijnymi oskarżonego, a które podlegały jurysdykcji inkwizycji na mocy specjalnych przepisów, nawet jeśli mogły prowadzić do surowych kar (np. solicytacje).

Kary stosowane przez inkwizycję

Inkwizycja rzymska stosowała szeroki zakres kar. W najmniej poważnych przypadkach możliwe było odstąpienie od kary i ograniczenie się do pouczenia i ostrzeżenia. W innych sytuacjach wymierzano różnorodne kary, zaczynając od typowych środków pokutnych (takich jak odmawianie modlitw, posty, pielgrzymki), przez grzywny, chłostę, wygnanie, aż po więzienie lub galery, a w skrajnych przypadkach – karę śmierci.