Abel Gance

Abel Gance (urodzony 25 października 1889 w Paryżu, zmarły 10 listopada 1981 w tym samym mieście) był francuskim reżyserem, producentem filmowym, scenarzystą, aktorem oraz teoretykiem filmu. W latach 20. XX wieku stał się jednym z głównych twórców francuskiego impresjonizmu filmowego. Najbardziej znany jest z monumentalnych filmów z okresu niemego, takich jak Oskarżam (1919), Koło udręki (1923) oraz Napoleon (1927).

Życiorys

Abel Gance był nieślubnym synem zamożnego żydowskiego lekarza, Abla Flamanta. Jego matka wzięła ślub z mechanikiem Adolphem Gance’em, co sprawiło, że Abel przyjął jego nazwisko. Flamant zainwestował w edukację swojego syna, co było niemożliwe dla rodziny robotniczej.

Od najmłodszych lat Gance wykazywał zainteresowanie literaturą oraz teatrem. W 1908 roku wyjechał do Brukseli, aby rozpocząć karierę aktorską, gdzie został zatrudniony przez firmę Gaumont. Wystąpił m.in. w filmie Molier (1910) w reżyserii Léonce’a Perreta oraz napisał kilka scenariuszy. W 1911 roku opuścił Gaumont, aby założyć własną firmę – Le Film français. Jego debiutancki film, Tama wyprodukowany w 1911 roku, był dramatem kostiumowym. W tym czasie Gance realizował własne projekty oraz pisał scenariusze dla innych wytwórni, m.in. do filmu Un tragique amour du Mona Lisa (1912) w reżyserii Alberta Capellaniego. Reżyserował także dla Film d’art, np. serial kinowy Barberousse z 1917 roku. Już na początku swojej kariery wprowadzał liczne innowacje techniczne i stylistyczne, eksperymentując z efektami specjalnymi.

Pod koniec drugiej dekady XX wieku Gance pracował dla firmy Pathé. Jego film Dziesiąta symfonia (1918), wyprodukowany przez Charlesa Pathé, uznawany jest za pierwsze istotne dzieło impresjonizmu filmowego. W tym czasie stworzył również jeden z najbardziej znanych filmów – epicki dramat Oskarżam (1919), który poruszał temat I wojny światowej. Filmy Gance’a, choć kosztowne i długie, były postrzegane przez widzów jako wartościowe. Krótko po premierze Oskarżam, Gance rozpoczął pracę nad kolejnym monumentalnym dziełem – Kołem udręki (1923), kręconym w Prowansji.

Po premierze Koła udręki, Gance przystąpił do realizacji Napoleona – jednego z najdroższych filmów epoki niemej, zaplanowanego jako pierwsza część epickiego cyklu biograficznego o francuskim przywódcy. W tym projekcie współpracował z producentem Henri Diamant-Bergerem oraz firmą Pathé. Prace nad filmem trwały aż 3 lata, a jego czas trwania wynosił niemal 6 godzin. Gance był chwalony za monumentalny rozmach i innowacyjność, mimo że film nie zdobył popularności wśród widzów.

Niepowodzenie finansowe Napoleona oraz kolejnego ambitnego projektu, dźwiękowego filmu Koniec świata (1931), podważyły jego reputację w branży filmowej i przypięły mu etykietę ekscentryka, co utrudniło mu zdobycie funduszy na dalsze projekty. Gance kręcił filmy do początku lat 70., ale żaden z nich nie zyskał takiego uznania jak jego dzieła z okresu niemej. W 1980 roku otrzymał honorowego Cezara za całokształt twórczości.

Twórczość

Okres wczesnych realizacji

Na początku swojej kariery Gance pisał scenariusze i samodzielnie realizował adaptacje ambitnej literatury dla wytwórni Film d’art oraz oddziału Pathé. Jego film Szaleństwo doktora Tube (1915) zawiera wiele eksperymentalnych efektów specjalnych. Natomiast w serialu Barberousse (1917) eksperymentował z ujęciami i montażem. Do ważniejszych dzieł Gance’a z tego okresu należy Mater Dolorosa (1917), dramat przedstawiający życie nieszczęśliwej w małżeństwie mieszczanki, wyróżniający się estetyką wizualną i oświetleniem. Film odniósł sukces zarówno w kraju, jak i za granicą.

Okres impresjonizmu i kina epickiego

Film Dziesiąta symfonia (1918) produkcji Pathé uznawany jest za pierwszy film francuskiego impresjonizmu. Opowiada o kompozytorze, który tworzy tak przejmujący utwór muzyczny, że zostaje uznany za kontynuację dziewięciu symfonii Beethovena. W filmie zastosowano szereg zabiegów wizualnych, by oddać emocje związane z muzyką, na przykład w ujęciu klawiatury fortepianu nakładana jest figura tancerki metodą podwójnej ekspozycji.

Wśród najbardziej znanych dzieł Gance’a z okresu międzywojennego znajdują się jego epickie realizacje, które łączyły intensywność emocjonalną z fabularnym rozmachem oraz artystycznym eksperymentowaniem. W filmie Oskarżam (1919), Gance porusza wydarzenia I wojny światowej z perspektywy mieszkańców małej wioski w Prowansji, wyraźnie akcentując antywojenny przekaz. Twórca intensywnie eksperymentował z ruchem kamery, montażem (szybkie cięcia, zbliżenia) oraz oświetleniem, a także stosował różnorodne metaforyczne obrazy, aby podkreślić dramatyzm czasów wojny. Kluczowa scena końcowa ukazuje powroty poległych żołnierzy z grobów, pragnących zrozumieć sens swojej śmierci.

Innym epickim dziełem Gance’a jest Koło udręki (1923), opowiadające melodramatyczną historię francuskiego kolejarza. Gance sięgał do mitologii zarówno w skali, jak i w fabule – główny bohater, Sisif, zakochuje się w swojej przybranej córce Normie, co prowadzi do dramatycznych wydarzeń. Film charakteryzuje się innowacyjnym montażem, wykorzystującym szybkie cięcia w kluczowych momentach. Długość filmu przekracza pięć godzin, a partyturę miał napisać Arthur Honegger, który ostatecznie wydał ją jako osobne dzieło pt. Pacific 231.

Zwieńczeniem twórczości Gance’a w okresie niemych filmów był Napoleon (1927), pierwszy film z planowanego (i niedokończonego) cyklu o francuskim przywódcy. Film przedstawia początki kariery wojskowej i politycznej Napoleona, łącząc awangardowe i masowe podejście do twórczości. Gance wprowadził innowacyjny system Poliwizji, dzięki któremu niektóre sceny były wyświetlane na trzech ekranach jednocześnie, tworząc efekt panoramiczny. W 1934 roku Gance wydał wersję udźwiękowioną Napoleona.

Okres filmu dźwiękowego

Jego pierwszy dźwiękowy film, Koniec świata (1931), miał być kolejnym wielogodzinnym epickim dziełem, jednak w wyniku ingerencji producentów i dystrybutorów został skrócony i przemontowany, co spotkało się z negatywnym przyjęciem. Gance kontynuował pracę nad mniejszymi projektami w epoce dźwiękowej, nawiązując do klasyki literatury oraz czasów napoleońskich. Wśród jego dzieł można wymienić: Dama Kameliowa (1934), Lukrecja Borgia (1935), Le Roman d’un jeune homme pauvre (1935), Wielka miłość Beethovena (1936), Raj utracony (1939), Kapitan Fracasse (1942), Quatorze juillet (1953), Bitwa pod Austerlitz (1960) oraz Cyrano i d’Artagnan (1963).

W 1953 roku zasiadał w jury konkursu głównego na 6. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes.

W 1971 roku Gance powrócił do Napoleona (1927), wydając nową, przemontowaną wersję pod tytułem Bonaparte et la révolution. Był to jego ostatni projekt filmowy.

Filmografia

Jako reżyser i scenarzysta:

Jedynie jako scenarzysta:

1909: La légende de l’arc-en-ciel
1909: Le glas du père Césaire
1909: Le portrait de Mireille
1910: La fille de Jephté
1910: La fin de Paganini
1910: L’aluminite
1910: L’auberge rouge
1910: Le crime du grand-père
1910: Le roi des parfums
1910: Molier
1910: Paganini

Jako aktor:

1910: Molier jako młody Molier (reż. Léonce Perret)
1912: Bandit par amour (również: Max, bandit par amour, reż. Max Linder)
1912: Biały Murzyn
1912: Un tragique amour de Mona Lisa (reż. Albert Capellani)
1914: La Tâche (reż. Maurice Le Forestier)
1927: Napoleon jako Louis Saint-Just
1928: Upadek domu Usherów
1931: Koniec świata jako Jean Novalic
1956: Magirama (współreżyseria: Nelly Kaplan)

Przypisy

Bibliografia

David Bordwell, Kristin Thompson: Film history. An introduction. New York: McGraw-Hill, 2004. ISBN 0-07-006445-8.
Paul Cuff. Napoléon, vu par Abel Gance (1927): The case for enthusiasm. „Studies in French Cinema”. 13 (2), s. 95–109, 2013. DOI: 10.1386/sfc.13.2.95_1.
Peter Hourigan. On Abel Gance’s J’Accuse and La Roue. „Senses of Cinema”. 49, 2009. (ang.).
Iwona Kolasińska-Pasterczyk: Francuska szkoła impresjonistyczna. W: Historia kina. T. 1: Kino nieme. Kraków: Universitas, 2009. ISBN 978-83-242-0967-5.
Dayna Oscherwitz, Maryellen Higgins: Historical Dictionary of French Cinema. Lanham-Toronto-Plymouth: Scarecrow Press, 2007. ISBN 0-8108-5491-0.