Abdurauf Fitrat

Abdurauf Fitrat, właściwie Abdurauf Abdurahimogły (urodzony około 1886 roku w Bucharze, zmarły w 1938 roku w Taszkencie) był tadżyckim pisarzem, literaturoznawcą, działaczem społecznym i politycznym oraz popularyzatorem nauki i edukacji.

Życiorys

Obejmując edukację w islamskiej szkole religijnej, później podjął się tam również nauczania. W 1910 roku wyjechał do Stambułu, aby studiować, jednak po wybuchu I wojny światowej wrócił do Transoksanii. Był aktywnym członkiem reformatorskiego ruchu dżadidystów i tworzył zarówno w języku tadżyckim, jak i uzbeckim, pisząc powieści oraz monografie poetyckie. W listopadzie 1917 roku, wraz z Otmanem Kwadżą, opracował program reform dla Partii Młodych Bucharczyków, który został później zrealizowany po objęciu władzy przez reformatorów w Bucharze. Chociaż pierwotny projekt zakładał liberalne reformy, wprowadzono do niego radykalne sformułowania, aby zyskać przychylność bolszewików. W Taszkencie założył literackie kółko dyskusyjne, które skupiało lokalnych intelektualistów. Po utworzeniu w 1920 roku Bucharskiej Ludowej Republiki Radzieckiej, pełnił w niej ważne funkcje, m.in. w ministerstwie edukacji, finansów oraz spraw zagranicznych, koncentrując się na modernizacji programów nauczania. W marcu 1921 roku, prawdopodobnie pod jego wpływem, Ministerstwo Edukacji zmieniło oficjalny język wykładowy z perskiego (tadżyckiego) na turkijski (uzbecki). Po przejęciu władzy przez bolszewików, Fitrat oraz inni wyżsi urzędnicy zostali usunięci ze stanowisk i deportowani do RFSRR w 1923 roku (w następnym roku bucharskie państwo zostało włączone do ZSRR). W 1924 roku powrócił do Uzbekistanu, gdzie pracował jako nauczyciel literatury w szkołach średnich, a od 1928 roku wykładał na uniwersytecie w Samarkandzie. Znał język rosyjski, arabski oraz prawdopodobnie urdu.

W 1937 roku, mimo że przez ponad dekadę nie brał aktywnego udziału w polityce, został aresztowany w trakcie wielkiego terroru. W następnym roku skazano go na śmierć i stracono. Pośmiertnie zrehabilitowano go w czasie destalinizacji. Większość jego dzieł była w ZSRR zakazana aż do czasu głasnosti w drugiej połowie lat 80.

Dzieła

Do najważniejszych jego utworów należą Munozora (Kontrowersje, 1909) oraz Bajonot-i sajjoh-i hindi (Wyjaśnienia indyjskiego wędrowca, 1912), które podejmują kwestie duchowego i materialnego upadku społeczeństwa Środkowej Azji. W Munozorze analizuje debatę o konflikcie wartości muzułmańskich i europejskich, mając na uwadze sytuację w Indiach, gdzie toczył się spór między Europejczykami a muzułmańskimi nauczycielami z Buchary. Doszedł do wniosku, że niegdyś zjednoczony i dynamiczny islam stał się wsteczny i uległ nadmiernej instytucjonalizacji pod wpływem duchowieństwa. Postulował dostosowywanie nowoczesnych elementów kultury do fundamentów islamskiego społeczeństwa, przede wszystkim przez edukację mas. W Bajonot-i sajjoh-i hindi porównywał różne aspekty życia do europejskich standardów oraz krytykował przesądy panujące wśród ludzi, ilustrując kontrast między tradycyjnym uzdrowicielem a rosyjskim lekarzem. W swoim dziele zdefiniował trzy klasy społeczne w Bucharze: olamah (duchowieństwo), omarah (władcy) oraz ahali (mieszkańcy, masy), krytykując każdą z nich za przyczynienie się do upadku kraju. Zamieścił również szczegółowe opisy topograficzne starej Buchary oraz jej szkół, bibliotek, rynków i innych obiektów. Napisał także pracę Rahbar-e najāt (Przewodnik po zbawieniu), będącą analizą społeczno-ekonomiczną emiratu, w której wzywał do rewolucyjnych zmian we wszystkich aspektach życia ludzkiego, które przekształciłyby nie tylko narody islamskie, ale cały świat, w nowoczesne społeczeństwo. Dużą część swoich prac poświęcił reformie szkolnictwa, tworząc również utwory pedagogiczne dla dzieci. Publikował monografie dotyczące literatury, językoznawstwa, prozodii i muzyki swojego kraju. Tworzył także dramaty wierszowane, takie jak Timurning soghonasi (Grobowiec Timura, 1920) oraz pisał teksty publicystyczne.