Abdank (herb szlachecki)

Abdank

Abdank to polski herb szlachecki, znany także pod zawołaniami Abdaniec, Awdaniec, Habdank oraz Hebdank. Po raz pierwszy został wymieniony w najstarszym zachowanym polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, opracowanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464-1480. Abdank jest jednym z 47 herbów, które zostały przyjęte przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku.

Herb ten był szczególnie popularny wśród rodzin osiadłych w ziemi kaliskiej, sandomierskiej oraz sieradzkiej. Wśród najbardziej znanych rodów posługujących się herbem Abdank wymienia się Gasztołdów i Skarbków.

Herb Abdank nosiła również Krystyna Skarbek.

Opis herbu

Opis historyczny

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych w następujący sposób:

Po przetłumaczeniu:

Kasper Niesiecki, powołując się na dzieła historyków, takich jak Szymon Okolski, Wacław Potocki i Marcin Bielski, przedstawia opis herbu:

Opis współczesny

Współczesny opis herbu brzmi następująco:

Na tarczy w polu czerwonym znajduje się łękawica srebrna.
W klejnocie umieszczone jest samo godło.
Labry herbowe są czerwone, podbite srebrem.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Herb znany jest w Polsce z pieczęci datowanych na lata 1212 (Lupus, kasztelan kruszwicki), 1228 (Pakosław, wojewoda sandomierski i komes), 1243 (Michał, kasztelan krakowski), a także z 1343 roku (Dobiesław, sędzia ziemi kaliskiej). Pieczęcie z lat 1212, 1228 i 1243 przedstawiają na tarczy literę M, która z biegiem lat została odwrócona i zaczęła przypominać literę W. W 1359 roku, podczas klęski przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Abdanków miała zostać zdobyta przez nieprzyjaciela. Najstarsza wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z 1402 roku.

Abdank był jednym z 47 herbów przyjętych przez bojarów litewskich w ramach unii horodelskiej z 1413 roku. Wówczas rycerze Awdańcy, Piotr z Widawy i Jakub z Rogoźna, przyjęli bojara, Jana Gasztołda.

Herb został uwzględniony wśród innych polskich herbów w Herbarzu Złotego Runa z lat 1433–1435.

Najwcześniejszym lokalnym źródłem heraldycznym, które wymienia ten herb, jest wspomniane wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480, autorstwa Jana Długosza.

Ważnym dokumentem jest również Codex Bergshammar (szw.: Bergshammar Vapenboken), który powstał w latach 1436-1437 i jest przechowywany w archiwum państwowym w Sztokholmie. Herb przedstawiony jest jako srebrna łękawica w czerwonym polu, znajduje się wśród innych polskich herbów na stronie 137 (drugi z lewej w najniższym rzędzie).

Polski historyk Bartosz Paprocki wspomina o Abdanku w 1584 roku w swoim dziele Herby Rycerstwa Polskiego. Jego prace zostały zebrane w 1858 roku przez Kazimierza Józefa Turowskiego i wydane w Krakowie. Paprocki, powołując się na dzieło Długosza, opisuje Abdank w następujący sposób:

Etymologia

Od dawna poszukiwano pochodzenia rodu i jego nazwy, ale do dziś nie znaleziono jednoznacznej odpowiedzi. Najwcześniejsza i najbardziej znana próba wyjaśnienia etymologii pochodzi z legendy opowiedzianej przez Jana Długosza, która sugeruje, że nazwa rodu i herbu wywodzi się od niemieckiego zwrotu habe dank (pol. dziękuję).

Władysław Semkowicz badał znaczenie nazw Awdaniec i Abdank, odnosząc je do skandynawskiego imienia Auda lub Audun, a także sugerując możliwość związku z imieniem Audencjusz.

Według teorii Władysława Kopalińskiego, w XI-XII wieku nazwa przybrała formy Abdank, Audaniec, Abdaniec i pochodziła od łacińskiego audentius (pol. śmiały) lub od skandynawskiego imienia Audun, które oznacza skarb; w rodach tych występowali ludzie o imionach Skarbek i Skarbimir. Do dziś istnieje starodawny polski ród Skarbków herbu Abdank.

Ostatnią koncepcję przedstawił Mikołaj Rudnicki, który kwestionował skandynawskie pochodzenie rodu Awdańców, proponując, aby ich nazwę wywieść od chrześcijańskiego imienia Audoenus, które najprawdopodobniej wywodzi się od św. Audöenusa z Rouen, jednego z patronów szczególnie czczonych w opactwie benedyktynów sprowadzonych w XII wieku z Francji do Polski. Rudnicki przypisuje członkom rodu Awdańców rolę w osadzeniu benedyktynów w Lubiniu. O silnych powiązaniach tego opactwa z Awdańcami świadczą źródła historyczne mówiące o licznych nadaniach ze strony przedstawicieli rodu na rzecz konwentu.

Legendy herbowe

Legenda herbowa przytoczona przez Jana Długosza mówi, że nazwa Abdank pochodzi od podziękowania, jakie cesarz Henryk V Salicki skierował do polskiego posła Skarbimira (Skarbka) w czasach Bolesława Krzywoustego. Niemiecki władca, pragnąc zaimponować polskiemu posłowi bogactwem, pokazał mu wielkie skrzynie pełne złota. Skarbek, zdejmując pierścień z palca, powiedział: „Idź złoto do złota. My Polacy bardziej kochamy żelazo i będziemy się nim bronić”, wrzucając go do cesarskiego skarbca. Zaskoczony cesarz odpowiedział „Habdank – dziękuję”. Słowa te stały się nowym zawołaniem rodu, co doprowadziło do zmiany pierwotnej nazwy herbu z Skarbek na Abdank.

Na podstawie prac Wacława Potockiego oraz Marcina Bielskiego, Kasper Niesiecki przedstawia również drugą legendę:

Herbowni

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule została opracowana na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało utrwalone w kolejnych herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi jednak oznaczać przynależności do danego rodu herbowego; przynależność można potwierdzić jedynie poprzez badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest obecnie możliwa do odtworzenia z powodu zniszczenia i zaginięcia wielu dokumentów podczas II wojny światowej (m.in. podczas powstania warszawskiego w 1944 roku spłonęło ponad 90% zasobów Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie znajdowały się większość dokumentów staropolskich). Lista nazwisk w artykule pochodzi z Herbarza polskiego Tadeusza Gajla (687 nazwisk). Obecność nazwiska na liście nie musi oznaczać, że konkretna rodzina używała herbu Abdank. Często te same nazwiska występują w wielu rodach, reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, która jest na bieżąco uzupełniana przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnione do używania herbu Abdank:

Pozostałe nazwiska

Polski heraldyk Hipolit Stupnicki (1806–1878) wspomina w swoim herbarzu o nazwisku Wychowski.

Występowanie w heraldyce terytorialnej

Herb Awdaniec był przez lata podstawowym elementem godła miasta Andrychowa (1767). Używała go rodzina Ankwiczów, posiadająca swoje dobra (XVIII i XIX w.) m.in. w Andrychowie, Inwałdzie i Tomicach. Miasta pieczętujące się herbem Skarbków-Abdank to Bircza do 1947 roku, a także wschodnie Kresy: Rożniatów, Obertyn. Do dnia dzisiejszego herb ten jest używany przez miasto Krośniewice (woj. łódzkie).

Odmiany

Galeria

Zobacz też

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Hipolit H. Stupnicki, Herbarz polski, t. I, Lwów: Zakład poligraficzny Pillerów, 1853, s. 248.

Jan J. Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Z. Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.

Kasper K. Niesiecki, Herbarz polski, Jan Nepomucen J. Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 390.

Juliusz J. Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, cz. II, Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.

Tadeusz T. Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich, 37 tysięcy nazwisk, 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.

Jan Larecki: Krystyna Skarbek: agentka o wielu twarzach. Książka i Wiedza, 2008, s. 291. ISBN 978-83-05-13533-7.