Abd Allah ibn Sad (arab. عبدالله بن سعد; pełne imię: Abu Jahja Abd Allah ibn Sad ibn Abi Sarh al-Amiri; data urodzenia: ?, zgon prawdopodobnie w latach 656 – 658) był muzułmańskim namiestnikiem Egiptu w okresie od 645 do 656 roku.
Należał do klanu kurajszyckiego Amir ibn Lu’ajj, co tłumaczy jego nisbę al-Amiri. Abd Allah przeszedł na islam i dołączył do Mahometa w Medynie przed zdobyciem Mekki. Uznawany jest za pierwszą osobę, którą Prorok zatrudnił jako jednego z „skrybów objawienia” (kuttab al-wahi). Wkrótce jednak Abd Allah porzucił islam i uciekł do Mekki, gdzie miał dodać do koranicznego objawienia własny fragment, a Mahomet nie dostrzegł tej manipulacji, przyjmując jego tekst za boski. Abd Allah miał się chwalić tym czynem po powrocie do Mekki. Oto fragment dotyczący jego osoby w „Koranie”:
A kto jest bardziej niesprawiedliwy aniżeli ten, który wymyśla kłamstwo przeciwko Bogu? Albo, który mówi: „Zostało mi objawione!” – a nic mu nie zostało objawione – i który mówi: „Ja ześlę coś podobnego do tego, co zesłał Bóg!” (Koran, VI, 93)
Po zdobyciu Mekki, Mahomet zaoferował gwarancje bezpieczeństwa wszystkim politeistom (muszrikun), poza Abd Allah i czterema innymi. Abd Allah poprosił o schronienie swojego przybranego brata Usmana (644 – 656). Usman ukrył go, a gdy Prorok ogłosił amnestię na jego wniosek, Abd Allah również ją uzyskał. Zgodnie z tradycją, Mahomet miał później powiedzieć do swoich Towarzyszy: „Długo milczałem. Dlaczego żaden z was nie zabił tego psa?” – Na co jeden z nich zapytał: „Dlaczego nie dałeś mi znaku, Posłańcu Boga?” – „Nie zabija się znakami” – odpowiedział Prorok.
Po tych wydarzeniach Abd Allah znalazł się pod opieką Usmana. W 641 roku był jednym z dowódców armii Amr ibn al-Asa w Egipcie, a później objął stanowisko namiestnika Górnego Egiptu. Zdecydowanie popierał wybór Usmana na kalifa. Kiedy Usman objął władzę, Amr ibn al-As zaczął domagać się kontroli nad Górnym Egiptem, jednak nowy kalif mu na to nie pozwolił, w rezultacie zwolnił Amra w 645 roku i mianował Abd Allaha namiestnikiem całego Egiptu. Usman planował scentralizować administrację kalifatu, a więc nie miał miejsca dla półautonomicznych władców provincji, takich jak Amr, który chciał zatrzymać wszystkie zasoby dla siebie i swoich zwolenników. Mimo to, nominacja Abd Allaha wzbudziła oburzenie wśród wielu muzułmanów. Wkrótce po jego objęciu władzy, cesarz Konstans II (641 – 668) wysłał flotę pod dowództwem Manuela, która zdobyła Aleksandrię. Abd Allah nie zdołał odzyskać miasta, co sprawiło, że miejscowi muzułmanie zwrócili się do kalifa o przywrócenie Amra na stanowisko. Usman się zgodził, a Amr pokonał Bizantyńczyków. Usman miał zamiar pozostawić Amra jako wojskowego namiestnika, podczas gdy Abd Allah miał pełnić funkcję finansowego prefekta prowincji. Amr jednak nie zaakceptował tego podziału, więc Abd Allah po krótkiej przerwie wrócił na stanowisko namiestnika Egiptu.
Jako namiestnik, Abd Allah kontynuował wcześniejsze podboje Amra ibn al-Asa. Początkowo skoncentrował swoje wysiłki na Ifrikijji, wysyłając tam konny rekonesans. Po powrocie z dużymi łupami, Abd Allah uzyskał zgodę Usmana na wyprawę do Ifrikijji. W tym czasie egzarcha Kartaginy Grzegorz ogłosił się cesarzem i przeniósł stolicę z Kartaginy do Sufetuli (w pobliżu dzisiejszego Subajtili). W 647 roku Abd Allah stoczył kilkudniową bitwę z siłami bizantyńskimi, odnosząc sukces po zabiciu Grzegorza. Arabowie zdobyli Sufetulę oraz sąsiednie tereny, uzyskując znaczną zdobycz. Następnie Abd Allah zajął inne obszary Ifrikijji, w tym Susę, Kafsę i twierdzę Udżum. Zawarł traktat z lokalną ludnością, nakładając na nią trybut. Po półtorarocznej kampanii w Ifrikijji, Abd Allah powrócił do Egiptu. W 649 roku, gdy Mu’awija (661 – 680) uzyskał zgodę Usmana na atak na Cypr, Abd Allah udał się z pomocą, a muzułmanie zdobyli wyspę. W 652 roku Abd Allah zaatakował Nubię i zajął Dongolę, po czym zawarł traktat z królem Kalidurutem, znany jako „bakt” (od łac. pactum). Był to de facto pakt o nieagresji, formalnie przewidujący trybut ze strony nubijskiej, ale także dostawy żywności i tkanin z arabskiego Egiptu. Ustalono w ten sposób granicę arabskiego Egiptu na Asuanie. Bakt regulował relacje między chrześcijańską Nubią a muzułmańskim Egiptem przez następne sześć wieków. W 654 roku Abd Allah wysłał ekspedycję militarną do Ifrikijji, ponieważ tamtejsza ludność przestała płacić trybut. Ta wyprawa przywróciła arabską kontrolę. Po wyparciu Bizantyńczyków z Egiptu w 646 roku, Abd Allah rozpoczął budowę arabskiej floty, a w 654 lub 655 roku pokonał morskie siły Konstansa II w tzw. Bitwie Masztów, największym militarnym starciu, w którym brał udział. Cesarska flota została całkowicie zniszczona.
Abd Allah ibn Sad spełnił oczekiwania Usmana, reformując i uszczelniając system podatkowy Egiptu, odziedziczony po Bizantyńczykach, co znacząco zwiększyło wpływy z prowincji. Jego polityka, która obejmowała także wysyłanie części dochodów do skarbu kalifa, sprawiła jednak, że nie był popularny wśród miejscowych muzułmanów, którzy uważali, że to im należą się te wpływy jako zdobywcom Egiptu. Sytuację pogarszał napływ nowych plemion arabskich, które wywierały presję na ograniczone zasoby. Abd Allah obiecał nowo przybyłym większy udział w łupach, co wywołało oburzenie wśród tych, którzy uczestniczyli w podbojach od samego początku. W czasie, gdy Abd Allah był zajęty kampanią, która zakończyła się Bitwą Masztów, narastał niepokój związany z agitacją przeciwko niemu i jego kalifowi, przybranemu synowi Usmana, Muhammadowi ibn Abi Huzajfie, oraz synowi Abu Bakra, Muhammadzie. Próby negocjacji z nimi nie przyniosły rezultatów, w związku z czym Usman wezwał Abd Allaha na konsultacje do Medyny. Abd Allah zostawił na miejscu swojego zastępcę Ukbę ibn Amira lub według innych źródeł Sa’iba ibn Hiszama. Nieobecność Abd Allaha wykorzystał Muhammad ibn Abi Huzajfa, który w styczniu 656 roku wszczął otwarty bunt i obalił władzę jego zastępcy. Muhammad ibn Abi Huzajfa miał wsparcie grupy, która brała udział w pierwszych podbojach i sprzeciwiała się utracie swojego monopolu na władzę i bogactwo. Ani on, ani jego zwolennicy nie byli ważnymi wodzami plemiennymi. Około czterystu z nich udało się do Medyny, by przedstawić swoje roszczenia kalifowi, co ostatecznie zakończyło się zamordowaniem Usmana i końcem jego rządów. W międzyczasie Abd Allah próbował wrócić do Egiptu, ale uniemożliwiły mu to siły wierne Muhammadowi ibn Abi Huzajfie, przez co musiał uciekać do Askalonu. Abd Allah zmarł w Askalonie lub Ramli w 36 lub 37 roku hidżry (tj. pomiędzy rokiem 656 a 658). Niektóre źródła podają, że po śmierci Usmana przyłączył się do Mu’awii i wziął udział w bitwie pod Siffinem, a następnie umarł w odosobnieniu w Askalonie dopiero w roku 676/677 albo 679. Carl Heinrich Becker uznawał udział Abd Allaha w bitwie pod Siffinem oraz jego późniejszą śmierć za mity, które otaczają to starcie, jednak Wilferd Madelung, na podstawie analizy źródeł, stwierdził, że Abd Allah rzeczywiście brał udział w tej bitwie.
Przypisy
Bibliografia
Koran. (przeł.) Józef Bielawski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2007. ISBN 978-83-06-03078-5. Brak numerów stron w książce
C.H. Becker: ʿAbd Allāh b. Saʿd. W: H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 51 – 52. ISBN 90-04-08114-3.
Enayatollah Fatehi-nezhad: ʿAbd Allāh b. Saʿd. Encyclopaedia Islamica. [dostęp 2017-06-23]. (ang.).
Stefan Jakobielski: Nubia w okresie chrześcijańskim. W: Michał Tymowski (red.): Historia Afryki do początku XIX wieku. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, 1996. ISBN 83-04-04094-8. Brak numerów stron w książce
Hugh Kennedy: Egypt as a province in the islamic caliphate, 641 – 868. W: Carl F. Petry (ed.): The Cambridge History of Egypt. Volume I. Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. 62 – 85. ISBN 0-521-47137-0.
Wilferd Madelung: The Succession to Muhammad. A Study of the Early Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. ISBN 0-521-64696-0.
Danuta Madeyska: Historia świata arabskiego: okres klasyczny od starożytności do końca epoki Umajjadów (750). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1999. ISBN 83-235-0096-7.
Maxime Rodinson: Mahomet. (przeł.) Elżbieta Michalska-Novák. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994. ISBN 83-06-02382-X.