Abd al-Karim Kasim (ur. 1914, zm. 9 lutego 1963) był irackim wojskowym o nacjonalistycznych poglądach, który w 1958 roku zdobył władzę w wyniku zamachu stanu, obalając iracką monarchię. Sprawował rządy jako premier aż do swojego upadku i śmierci w 1963 roku.
W trakcie swoich rządów, powszechnie nadawano mu tytuł az-za‘im, co oznacza „wódz”.
== Życiorys ==
=== Młodość i przebieg kariery ===
Ojciec Abd al-Karima Kasima był sunnitą i pochodził z arabskiej rodziny. Zmarł niedługo po narodzinach syna, służąc jako żołnierz w armii tureckiej podczas I wojny światowej. Jego matka była szyitką, córką kurdyjskiego rolnika z Bagdadu.
Gdy Kasim miał sześć lat, jego rodzina przeniosła się do Suwarji, małego miasteczka nad Tygrysem, a w 1926 roku do Bagdadu. Kasim był zdolnym uczniem i zdobywał stypendium rządowe w szkole średniej. Po zakończeniu nauki w 1931 roku, pracował jako nauczyciel w szkole podstawowej w Szamijja (od 22 października 1931 do 3 września 1932). Następnie wstąpił do Szkoły Wojskowej, którą ukończył w 1934 roku, uzyskując stopień podporucznika. Ukończył również Szkołę al-Arkan (sztab iracki) z wyróżnieniem w grudniu 1941 roku, a w 1951 roku kurs oficerski w Wielkiej Brytanii.
W ramach swojego szkolenia wojskowego, brał udział w tłumieniu konfliktów plemiennych w rejonie Środkowego Eufratu w 1935 roku. Uczestniczył także w wojnie angielsko-irackiej w maju 1941 roku oraz w wojnie w Kurdystanie w 1945 roku. Brał udział w irackiej interwencji podczas konfliktu arabsko-izraelskiego (od maja 1948 do czerwca 1949 roku). W końcowej fazie tych działań dowodził batalionem I Brygady stacjonującym w rejonie Kafar Qasem, na południe od Kalkiliji. W latach 1956–1957, podczas kryzysu sueskiego, służył w Al-Mafrak w Jordanii. Do 1957 roku Kasim przewodził kilku opozycyjnym ugrupowaniom w armii.
14 lipca 1958 roku, Kasim i jego zwolennicy wykorzystali manewry wojskowe zaplanowane przez rząd jako okazję do przejęcia władzy w Bagdadzie i obalenia monarchii. W wyniku puczu zginęli niektórzy członkowie irackiej rodziny królewskiej oraz ich bliscy, w tym Nur as-Sa’id.
=== Rewolucja 14 lipca ===
Pucz był przygotowywany przez ruch Wolnych Oficerów, lecz jego realizacją zajęli się głównie Kasim oraz pułkownik Abd as-Salam Arif. Inspiracją dla Kasima była rewolucja egipska z 1952 roku oraz skutki zawarcia Paktu Bagdadzkiego w 1955 roku, a także nacjonalizacja Kanału Sueskiego i związana z nią interwencja mocarstw.
Rewolucja rozpoczęła się, gdy jordański król Husajn, obawiając się rozprzestrzenienia „antyzachodniego” przewrotu z Libanu na Jordanię, poprosił rząd iracki o wsparcie. Zamiast jednak marszu w kierunku Jordanii, pułkownik Arif poprowadził swój batalion do Bagdadu, gdzie ogłosił powstanie nowej republiki oraz koniec starego reżimu. W szerszym kontekście historycznym, rewolucja 14 lipca była kulminacją serii powstań oraz prób zamachów stanu, które zaczęły się od puczu Bakra Sidkiego w 1936 roku. W międzyczasie miały miejsce istotne wydarzenia, takie jak wojskowy ruch Raszida Alego w 1941 roku, powstanie Wathba w 1948 roku oraz protesty z lat 1952 i 1956. Rewolucja 14 lipca nie napotkała praktycznie żadnego oporu.
Książę Abd al-Ilah postanowił nie stawiać oporu siłom otaczającym królewski pałac Rihab, mając nadzieję, że dzięki ugodowej postawie zyska pozwolenie na opuszczenie kraju. Dowódca Gwardii Królewskiej, pułkownik Taha Bamirni, wydał rozkaz swoim ludziom do zawieszenia broni.
14 lipca 1958 roku członkowie rodziny królewskiej, w tym król Fajsal II, książę Abd Allah, księżna Hijam (żona Abd al-Ilaha), księżna Nafisa (matka Abd al-Ilaha) oraz księżna Abadija (ciotka króla), zostali zaatakowani przy wyjściu z pałacu. Gdy wyszli na dziedziniec, kapitan Abd as-Sattar As Sab’ (uczestnik puczu) kazał im odwrócić się w stronę murów pałacu, a następnie strzelał do nich. Król Fajsal II oraz księżna Hijam zostali ranni. Król zmarł w drodze do szpitala; księżna Hijam została uratowana, ponieważ nie rozpoznano jej jako członkini rodziny królewskiej. Później wyemigrowała do Arabii Saudyjskiej, a następnie do Egiptu, gdzie mieszkała aż do śmierci.
Kasim zaplanował obalenie monarchii, proklamowanie republiki, spisanie demokratycznej konstytucji, wprowadzenie demokratycznych instytucji władzy, uznanie praw mniejszości narodowych, w tym Kurdów, opuszczenie paktów wojskowych, usunięcie zagranicznych baz militarnych z terytorium kraju, walkę z imperializmem oraz feudalizmem, a także zbliżenie do innych państw arabskich, w tym wsparcie Palestyńczyków w dążeniu do własnego państwa oraz przyjęcie programu panarabskiego.
==== Kasim premierem ====
Abd al-Karim Kasim pełnił funkcję premiera od lipca 1958 roku do lutego 1963 roku. Choć społeczeństwo domagało się radykalnych zmian, w rządzie zasiadali głównie zwolennicy umiarkowanych reform. W skład rządu weszli przedstawiciele Narodowej Partii Demokratycznej, Partii Baas oraz Partii Niepodległości, a także wojskowi. Nie zaproszono natomiast polityków Demokratycznej Partii Kurdystanu (choć wśród ministrów byli etniczni Kurdowie) ani komunistów. W odróżnieniu od Wolnych Oficerów egipskich, ich iraccy odpowiednicy nie utworzyli Rady Rewolucyjnych Dowódców, co rozczarowało niektórych wyższych oficerów. Równocześnie członkowie spisku objęli kierownicze stanowiska w oddziałach. Osobnym organem władzy była trzyosobowa Rada Suwerenności. Skład obu organów odzwierciedlał różnorodność etniczną i religijną Iraku. Dwuizbowy parlament został rozwiązany, a Federacja Iracko-Jordańska, proklamowana w lutym 1958 roku jako przeciwwaga dla egipsko-syryjskiej Zjednoczonej Republiki Arabskiej, została zlikwidowana. Formalnie partie polityczne nie zostały zalegalizowane, ale w początkowej fazie istnienia Republiki Irackiej rząd nie przeszkadzał im w działalności.
Kasim objął również stanowisko ministra obrony, natomiast pułkownik Abd as-Salam Arif został jego zastępcą oraz ministrem spraw wewnętrznych. Dwaj ci mężczyźni stali się kluczowymi postaciami irackiej polityki i skupili w swoich rękach władzę wykonawczą oraz ustawodawczą. Prezydentem Iraku został Muhammad Nadżib ar-Rubaji, jednak jego rola polityczna była bardzo ograniczona.
Dwa tygodnie po rewolucji ogłoszono konstytucję Iraku, na mocy której kraj stał się republiką z islamem jako religią państwową, uznającą siebie za część narodu arabskiego. Nie ustanowiono urzędu prezydenckiego, lecz zachowano kolektywne sprawowanie obowiązków głowy państwa przez Radę Suwerenności. Władza ustawodawcza i wykonawcza pozostały w kompetencji rady ministrów (ustawy musiały być zatwierdzane przez Radę Suwerenności). Konstytucja gwarantowała równość wszystkich obywateli irackich wobec prawa oraz przyznawała im wolność niezależnie od rasy, narodowości, języka czy religii. Rząd zwolnił więźniów politycznych i objął amnestią Kurdów, którzy brali udział w powstaniach w latach 1943-1945. Kurdowie przebywający na wygnaniu wrócili do kraju i zostali uroczyście powitani przez rząd republikański.
W przeciwieństwie do większości wyższych wojskowych w Iraku, Kasim nie wywodził się z tradycji sunnickiej, dominującej w miastach północno-zachodniej części kraju, i nie podzielał entuzjazmu dla panarabizmu; pochodził z rodziny sunnicko-szyickiej z południowo-wschodniego Iraku. Dlatego jego przetrwanie u władzy zależało od umiejętnego balansowania pomiędzy komunistami a panarabistami. Przez większość swojego urzędowania przeciwwagę dla rosnącego wpływu panarabizmu w armii uzyskiwał przez wspieranie komunistów, którzy kontrolowali ulice. Umożliwił utworzenie komunistycznej milicji, Ludowej Siły Oporu, a także zwolnił wszystkich komunistycznych więźniów.
=== Walki w szeregach władzy ===
==== Walka między Kasimem a Arifem ====
Mimo wspólnej przeszłości wojskowej, członkowie ugrupowania Wolnych Oficerów, które przeprowadziło rewolucję 14 lipca, doświadczali wewnętrznych konfliktów. Brakowało im spójnej ideologii oraz efektywnej struktury organizacyjnej. Wielu starszych oficerów armii irackiej nie chciało podporządkować się Arifowi, który był niższy stopniem. Walki o władzę między Kasimem a Arifem były związane z kwestią przystąpienia Iraku do związku egipsko-syryjskiego – Arif był zwolennikiem zjednoczenia, podczas gdy Kasim, jako zagorzały nacjonalista, opowiadał się za całkowitą niezależnością Iraku. Kasim rozwiązał Unię Arabską z Jordańskim Królestwem Haszymidów, co wielu panarabistów uważało za umożliwienie realizacji planów Arifa.
Arif, sympatyzujący z polityką egipskiego prezydenta Nasera, miał wsparcie partii Baas, której był zwolennikiem. Kasim, jako bardziej doświadczony polityk w wojsku, ostatecznie wychodził z bitew o władzę zwycięsko. Arif został usunięty z zajmowanego stanowiska, a następnie postawiony przed sądem za zdradę stanu i skazany na karę śmierci w 1959 roku. Później, w grudniu 1962 roku, został ułaskawiony. Po dymisji Arifa w lutym 1959 roku rząd Kasima przeszedł rekonstrukcję, w której usunięto polityków związanych z poprzednią monarchią (nawet jeśli byli w opozycji, poparli przewrót 14 lipca); niektórzy zrezygnowali sami, obawiając się oskarżeń o działania przeciwko rządowi (w tym gen. al-Kilaniego). Na ich miejsce weszli lewicowi działacze.
W październiku 1959 roku działacze Partii Baas zorganizowali nieudany zamach na Kasima, w wyniku którego został on jedynie ranny. To wydarzenie skłoniło go do zaostrzenia represji wobec opozycji. Specjalny trybunał osądził polityków związanych z obaloną monarchią oraz uczestników spisków przeciwko nowemu rządowi. W 1959 roku miały miejsce różne próby obalenia rządu, przeprowadzane przez oficerów, którzy posługiwali się haseł panarabskich i prospołecznych. Pierwszy z takich buntów miał miejsce w marcu 1959 roku w Mosulu, gdzie zbuntowane oddziały zostały powstrzymane przez siły rządowe oraz lokalnych aktywistów partii komunistycznej. Bunt ten zyskał wsparcie Zjednoczonej Republiki Arabskiej. W maju 1959 roku do rządu Kasima weszła pierwsza w historii Iraku kobieta, komunistka Naziha ad-Dulajmi.
Wkrótce potem Kasim wycofał Irak z prozachodniego Paktu Bagdadzkiego i nawiązał przyjazne stosunki z Związkiem Radzieckim, Chinami oraz wieloma państwami regionu. Irak unieważnił traktat o wzajemnej obronie i obustronne gwarancje z Wielką Brytanią. Ponadto Kasim zrezygnował z porozumienia zawartego ze Stanami Zjednoczonymi z czasów monarchii (obowiązującego od 1955 roku), dotyczącego wojskowości, uzbrojenia oraz wyposażenia, a USA rozważały nawet interwencję w kraju po rewolucji. Stosunki z prozachodnimi krajami Bliskiego Wschodu (Turcja, Iran i Arabia Saudyjska) również uległy pogorszeniu. 30 maja 1959 roku ostatni brytyjscy żołnierze oraz urzędnicy wojskowi opuścili bazę Al-Habbanijja w Iraku.
W lipcu 1959 roku w Kirkuku miały miejsce starcia między Turkmenami a Kurdami. To zdarzenie miało miejsce podczas ogólnokrajowego zjazdu komunistów, a oni zostali obarczeni przez rząd Kasima i opinię publiczną winą za zamieszki. Po tym wydarzeniu stosunki między Iracką Partią Komunistyczną a Kasimem znacznie się pogorszyły.
==== Reformy ====
Radykalizacja rządu była zauważalna od lutego 1959 roku. Wprowadził on centralne planowanie w gospodarce, które nadzorowało odpowiedzialne za to ministerstwo. Najważniejsze wydatki państwowe zaczęły być przeznaczane na inwestycje w budownictwo mieszkaniowe, rozwój rolnictwa, służbę zdrowia, edukację oraz opiekę społeczną.
Rząd domagał się aneksji Kuwejtu i przyczynił się do reformy rolnej w 1958 roku, wzorowanej na egipskim eksperymencie z 1952 roku. Zgodnie z postanowieniami reformy, prywatny majątek rolny nie mógł przekraczać 250 ha (w przypadku sztucznego nawadniania) lub 500 ha (w przypadku nawadniania deszczowego). Państwo przejmowało nadwyżki gruntów (za odszkodowaniem) i dzieliło je między chłopów.
Zwolenicy Kasima twierdzili, że dążył on do poprawy sytuacji zwykłych obywateli Iraku, której domagali się oni podczas długotrwałych rządów wąskiej elity arystokratycznej. Kasim wprowadził akt nr 80, na mocy którego skonfiskował 98% gruntów należących do kontrolowanej przez Brytyjczyków Irackiej Kompanii Paliwowej i przekazał je ludowi. W ten sposób przyczynił się do wzrostu irackiej klasy średniej. Ponadto nadzorował budowę 35 tysięcy mieszkań dla biednych oraz przedstawicieli niższej klasy średniej. Najbardziej charakterystycznym przykładem tych działań stało się nowe przedmieście Bagdadu, nazwane Madinat as-Sawra („miasto rewolucji”). Podczas rządów partii Baas, przedmieście to przemianowano na Saddam City, obecnie znane jako Sadr City. Kasim znowelizował konstytucję, aby zwiększyć udział kobiet w życiu społecznym.
W polityce zagranicznej wspierał walki Algierczyków oraz Palestyńczyków przeciwko Francji i Izraelowi.
Był zdecydowanym przeciwnikiem brytyjskiej interwencji wojskowej na Bliskim Wschodzie i wielokrotnie wzywał do usunięcia zagranicznych żołnierzy. Próbował zachować równowagę polityczną, współpracując z tradycyjnymi przeciwnikami panarabizmu – nacjonalistami i prawicą. Aż do wybuchu wojny z frakcjami kurdyjskimi, mógł liczyć na lojalność armii.
Reformy obejmowały również sferę obyczajową. Rząd rewolucyjny zrównał prawa kobiet w zakresie dziedziczenia, ograniczył poligamię oraz zabronił małżeństw dzieci.
==== Iran i rewolty kurdyjskie ====
Kasim był obwiniany za utorowanie drogi do wojny iracko-irańskiej. 18 grudnia 1959 roku wydał oświadczenie:
„Nie zamierzamy odwoływać się do historii plemion arabskich, osiadłych w rejonie Ahwazu oraz Chorramszahru. Imperium Osmańskie przekazało Iranowi Chorramszahr, który stanowił część terytorium irackiego.”
Po tym oświadczeniu Irak zaczął wspierać ruchy secesjonistyczne w irańskim Chuzestanie, a nawet podczas najbliższego szczytu Ligi Arabskiej, bezskutecznie wnosił roszczenia terytorialne w stosunku do tego regionu.
W czasie rządów Kasima doszło także do konfrontacji z mniejszością kurdyjską. Rząd uznał Kurdów za „jeden z dwóch narodów irackich”. W trakcie kadencji Kasima, społeczność kurdyjska mianowała Mustafę Barzaniego swoim pełnomocnikiem w rozmowach z rządem. Barzani dostrzegał sprzyjające okoliczności do ogłoszenia niepodległości Kurdystanu.
Po okresie względnego spokoju, kwestia kurdyjskiej autonomii (samorządności lub niepodległości) pozostała nierozwiązana, co spowodowało niezadowolenie Kurdów i w dalszej perspektywie – rebelię w 1961 roku.
=== Przewrót i śmierć ===
Kasim został obalony podczas zamachu zorganizowanego przez partię Baas w dniu 8 lutego 1963 roku. Zamach stanu został zainspirowany obawą przed rosnącymi wpływami komunistów oraz kontrolą sektora paliwowego przez państwo. Uważano, że przewrót był wspierany przez rząd brytyjski oraz amerykański wywiad CIA.
Proces sądowy przeciwko Kasimowi był krótki i zakończył się wyrokiem śmierci. Wkrótce po tym ogłoszono wykonanie egzekucji byłego premiera, co wywołało niedowierzanie wielu Irakijczyków. Aby rozwiać wątpliwości, inicjatorzy zamachu skorzystali z telewizji, pokazując ciało premiera po egzekucji:
„Każdej nocy powtarzali ten makabryczny punkt programu. Ciało było posadzone na fotelu w studiu. Wokół niego krążył żołnierz, dotykając różnych części ciała. Co jakiś czas kamera ukazywała zniszczony gmach Ministerstwa Obrony, gdzie urzędował Kasim, z zmasakrowanymi ciałami jego ochrony… Ostatecznie wracano do studia, pokazując wszystkie dziury po kulach. Cała ta makabryczna sekwencja kończyła się sceną, która musiała na długo pozostać w pamięci widzów: żołnierz chwytał zwisającą głowę premiera, zbliżał się do niej i spluwał na nią.”
W trakcie walk w dniach od 8 do 10 lutego 1963 roku zginęło co najmniej 5 tysięcy Irakijczyków. Wiele ofiar padło ofiarą „polowania na komunistów”. Z kolei partia Baas oszacowała swoje straty na około 80 osób.
W lipcu 2004 roku zwłoki Kasima zostały odkryte w Bagdadzie przez zespół reporterów związanych z Radiem Didżla.
== Przypisy ==