Abchazja

Abchazja (abch. Аҧсны – Apsny, gruz. აფხაზეთი – Apchazeti, ros. Абха́зия – Abchazija) to region znajdujący się na wschodnim brzegu Morza Czarnego, który formalnie jest częścią Gruzji, lecz de facto funkcjonuje jako nieuznawane państwo (uznawane jedynie przez pięć krajów, w tym Rosję). Stolicą Abchazji jest Suchumi, leżące nad Morzem Czarnym i na zachodnim Kaukazie. Powierzchnia tego terytorium wynosi 8550 km², a populacja przekracza 240 tysięcy mieszkańców.

Od 1992 roku Abchazja jest de facto niepodległym państwem, niepodporządkowanym władzom gruzińskim. Władze Abchazji, określające się mianem Republiki Abchazji (abch. Аҧсны Аҳәынҭқарра – Apsny Ahłyntkarra lub Ареспублика Аҧсны – Arespublika Apsny; ros. Республика Абхазия – Riespublika Abchazija, gruz. რესპუბლიკა აფხაზეთი – Respublika Apchazeti), ogłosiły jednostronnie niepodległość w 1992 roku.

Przed wojną separatystyczną z Gruzją w sierpniu 2008 roku, progruziński rząd Abchaskiej Republiki Autonomicznej miał siedzibę w Czchałcie w Górnej Abchazji. Dziś rząd Abchazji sprawuje władzę nad całym terytorium kraju.

Ustrój polityczny

Organizacje międzynarodowe, takie jak ONZ czy Rada Europy, traktują Abchazję jako część Gruzji. Rząd Abchazji uznaje jednak, że jest to niepodległe państwo – jednostronne proklamowanie niepodległości miało miejsce w 1992 roku.

Podczas wojny domowej w Gruzji, władze rosyjskie miały kluczowy wpływ na utrzymanie niezależności Abchazji, oferując wsparcie militarne i finansowe. Rosja nadal ma znaczący wpływ polityczny i wojskowy w tej republice, będąc de facto gwarantem jej istnienia.

Po jednostronnym ogłoszeniu niepodległości przez Kosowo w lutym 2008 roku, prezydent Abchazji ogłosił zamiar wystąpienia do Rosji oraz innych państw Wspólnoty Niepodległych Państw o uznanie Abchazji jako niepodległego państwa. Władze Abchazji są również zainteresowane przystąpieniem do Związku Białorusi i Rosji jako trzeciego państwa, a w minimum dążą do uzyskania statusu niepodległego państwa luźno związanym z Rosją. W sierpniu 2008 roku po wygranej wojnie, w Abchazji miały miejsce masowe demonstracje domagające się uznania niepodległości.

Państwa, które uznały niepodległość Abchazji to:

Rosja – 26 sierpnia 2008
Nikaragua – 5 września 2008
Wenezuela – 10 września 2009
Nauru – 15 grudnia 2009
Syria – 29 maja 2018

23 maja 2011 roku Vanuatu uznało niepodległość Abchazji, lecz w 2013 roku zerwało stosunki. Tuvalu uznało Abchazję w 2011 roku, ale wycofało uznanie w 2014 roku. Ponadto w 2006 roku niepodległość Abchazji uznały trzy inne nieuznawane republiki: Osetia Południowa, Górski Karabach i Naddniestrze.

Geografia

Większość terytorium Abchazji (około 70%) pokrywają góry, w tym południowe stoki głównego grzbietu Kaukazu (ważniejsze przełęcze to Kłuchorska i Maruchska) oraz jego odgałęzienia. Najwyższym szczytem jest Dombaj-Ulgen (4046 m n.p.m.). Góry zachodniej Abchazji składają się z skał węglanowych, które tworzą jaskinie krasowe, z najpopularniejszymi Jaskinią Nowoatońską i Jaskinią Abrskila, a w masywie Arbaa znajduje się Jaskinia Krubera – najgłębsza jaskinia na świecie.

Na terenie Abchazji występuje ponad 180 jezior, z największymi jeziorami Amtkjal i Rica.

Abchazja ma ograniczone zasoby surowców, w tym węgla kamiennego, rud cynku, ołowiu, miedzi, rtęci i barytu. Obfituje też w źródła mineralne, jak te w miejscowości Awdachara.

Główne rzeki to: Bzyp, Kodori, Psou, Gumista i Galidzga.

Klimat wybrzeża jest podzwrotnikowy i wilgotny, podczas gdy w górach panuje klimat górski umiarkowany do 2000 m n.p.m. oraz górski chłodny powyżej tej wysokości. Średnie temperatury w styczniu wahają się od −2 °C do +7 °C, a w lipcu od +16 °C do +24 °C. Roczne opady wynoszą od 1300 do 2400 mm.

Na wybrzeżu i w dolinach dominują czerwonoziemy i żółtoziemy, podczas gdy w górach występują gleby próchniczno-węglanowe oraz brunatne gleby leśne. Lasy, które zajmują ponad 55% powierzchni Abchazji, są siedliskiem niedźwiedzi, dzików, jeleni, saren i żubrów.

Historia

Wczesna historia Abchazji

Obszar ten był zamieszkany już w paleolicie i jest jednym z najwcześniejszych ośrodków rolnictwa oraz obróbki metali.

W I tysiącleciu p.n.e. część starożytnego królestwa Kolchidy była skolonizowana przez Greków, co doprowadziło do powstania kolonii milezyjskich, takich jak Dioskurias (dzisiejsze Suchumi) i Fasis (dzisiejsze Poti). W roku 65 p.n.e. terytorium Abchazji znalazło się pod kontrolą Rzymian. Od IV wieku region był pod wpływami Lazyki (Egrisi), a później Cesarstwa Bizantyńskiego. Chrystianizacja terenów Abchazji miała miejsce na początku VI wieku za pośrednictwem Bizancjum. Język grecki stał się językiem liturgicznym, a siedziba arcybiskupa podległego Patriarsze Konstantynopola znajdowała się w Pityus (dzisiejsza Picunda).

W VII wieku władzę przejęła lokalna dynastia Anosydów (zwanych też Leonidami), rządząca z Anakopii (dzisiejszy Nowy Aton). W 736 roku Abchazję najechali Arabowie, ścigający gruzińskich książąt. Zjednoczone siły książąt oraz epidemia dyzenterii zmusiły Arabów do wycofania się. Po tym wydarzeniu Leon I, władca Abchazji, ożenił się z córką Mira, a ich syn, Leon II, uniezależnił się od Bizancjum. W 780 roku ogłosił się królem, podbił Lazyki i zjednoczył ziemie zachodniej Gruzji oraz Abchazji w silne państwo, znane jako Królestwo Abchazji. W 806 roku przeniósł stolicę z Anakopii do Kutaisi. Wówczas elity porzuciły język grecki na rzecz gruzińskiego, co prowadziło do gruzinizacji. Królestwo Abchazji osiągnęło szczyt potęgi na przełomie IX i X wieku, skutecznie rywalizując z sąsiednimi królestwami.

Ostatni z rodu Leonidów, Teodozjusz III (rządzący w latach 975–978), nie miał męskiego potomka. Władzę przejęła blisko spokrewniona gruzińska gałąź dynastii Bagrationi, której przedstawiciel Bagrat II (siostrzeniec Teodozjusza III) w 978 roku został królem Abchazji. Przyłączył sąsiednie księstwa gruzińskie do swojego królestwa, a w 1008 roku jako Bagrat III został pierwszym królem zjednoczonego Królestwa Abchazji i Kartli, nazywając nowy twór państwowy Gruzją (Sakartwelo).

W XV wieku Królestwo Gruzji weszło w okres rozbicia dzielnicowego. Abchazja (wówczas Księstwo Abchaskie) stała się zależna od Królestwa Imeretii bądź Imperium Osmańskiego. W tym czasie Abchazją rządził ród Czaczbów (Szerwaszydzów), uznający również zwierzchność książąt Odiszi (Megrelii). Do 1580 roku władcy Abchazji zdołali zerwać zależność zarówno od Imeretii, jak i Odiszi, co doprowadziło do stałej wojny z tym drugim księstwem. Abchazom udało się zdobyć Tskhumi (Suchumi). Z biegiem lat Księstwo Abchaskie zaczęło podlegać wpływom Imperium Osmańskiego, co doprowadziło do częściowej islamizacji. W XVIII wieku wybuchały kolejne antyosmańskie powstania. Książę Abchazji, Leon, przeszedł na islam w drugiej połowie XVIII wieku, uznając ostatecznie zwierzchnictwo osmańskie, a Turcy przekazali mu twierdzę Suchumi.

Na przełomie XVIII i XIX wieku Gruzini, dążąc do wyzwolenia się spod wpływów tureckich, zaczęli poszukiwać protekcji w Rosji. Wówczas książę Kelesz-Bej Szerwaszidze, rządzący Abchazją, nie był przekonany do tej polityki. Mimo to, w 1803 roku nawiązał oficjalne relacje z rosyjskimi władzami wojskowymi w Gruzji. Perspektywa zbliżenia abchasko-rosyjskiego spowodowała, że sułtan osmański zlecił zamach na księcia abchaskiego, do którego doszło w 1808 roku, a prawdopodobnie przeprowadził go jego syn, Arslan-Bej. Stronnictwo prorosyjskie zaczęło jednak zyskiwać przewagę wśród elit abchaskich, a jeden z synów Kelesz-Beja, Sefer-Bej, poprosił cara rosyjskiego o protekcję w petycji wysłanej w 1808 roku. Aleksander I w dniu 17 lutego 1810 roku podpisał dekret uznający tę petycję, co oznaczało przyłączenie Księstwa Abchazji do Imperium Rosyjskiego. Po zajęciu Suchumi przez wojska rosyjskie, Sefer-Bej nawrócił się na chrześcijaństwo i podporządkował się Rosji.

Abchazja w XIX wieku

Mimo przyłączenia do Imperium Rosyjskiego, Abchazję formalnie i praktycznie rządził książę z rodu Czaczbów, podporządkowany carowi Rosji. Rządy abchaskie funkcjonowały bez ingerencji władz rosyjskich, które skupiły się głównie na dominacji wojskowej, pozostawiając lokalnej elicie władzy kontrolę. Jednakże, rywalizacja między prorosyjskim a proradzieckim stronnictwem doprowadziła do licznych powstań w XIX wieku. W 1853 roku, podczas wojny krymskiej, Turcy krótkotrwale zajęli Suchumi oraz całą Abchazję, lecz szybko zostały one odbite, a rosyjskie zwierzchnictwo przywrócone. Sytuacja zmieniła się po wojnie rosyjsko-czerkieskiej w 1864 roku, kiedy to Abchazowie wspierali Czerkiesów w walce przeciwko rosyjskiej polityce kolonialnej. Wówczas Abchazja została bezpośrednio poddana administracji rosyjskiej, co doprowadziło do krwawo stłumionego powstania narodowego w 1866 roku.

Podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1877–1878 Abchazja została poważnie zniszczona. W wyniku klęski powstania w 1877 roku oraz przetaczających się wojen, a także rosyjskiej polityki machadżyrstwa, nastąpiła masowa emigracja abchaskich muzułmanów do Imperium Osmańskiego, co spowodowało opuszczenie ojczyzny przez około połowę Abchazów. W latach 1877–1905 Abchazowie byli uznawani za „winny naród” przez carskie władze. W tym czasie w Abchazji zaczęli osiedlać się prawosławni Gruzini, Rosjanie oraz Ormianie i Grecy. Od lat 70. XIX wieku nasiliła się imigracja ludności gruzińskiej, co spowodowało spadek udziału Abchazów w populacji z 85,7% w 1886 roku do 55,3% w 1897 roku. W wyniku wypędzenia ludności abchaskiej przez Imperium Rosyjskie, Abchazowie stali się mniejszością na swoim terenie, który zaczął być zasiedlany przez Gruzinów i Ormian.

W marcu 1918 roku w Abchazji wybuchło bolszewickie powstanie, które trwało do 17 maja, kiedy to zostało stłumione przez gruzińskich mienszewików. W maju 1918 roku na konferencji w Batumi powołano Republikę Górską, obejmującą Abchazję, Adygeję, Kabardię, Osetię, Czeczenię i Dagestan. 26 maja 1918 roku Gruzja ogłosiła niepodległość, obejmując Abchazję pomimo sprzeciwu władz „Republiki Górskiej”. Włączenie Abchazji w skład Gruzji poprzedziły wybory do Abchaskiej Rady Narodowej, których wyniki zostały zdominowane przez Gruzinów. Choć Abchazji przyznano formalną autonomię, gruzińskie władze zaczęły ingerować w życie Abchazów, co doprowadziło do kolejnej fali emigracji abchaskich muzułmanów do Turcji.

Abchazja w czasach komunistycznych

Rewolucja październikowa w 1917 roku przyniosła rozpad Imperium rosyjskiego, a Gruzja uniezależniła się od Rosji, tworząc Demokratyczną Republikę Gruzji, do której włączono Abchazję. Zostało to potwierdzone traktatem pokojowym z Rosją Radziecką z 7 maja 1920 roku. 4 marca 1921 roku po podboju Gruzji przez Armię Czerwoną ogłoszono Abchaską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która w grudniu 1921 roku przyłączyła się do Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, tworząc wspólne państwo. W 1925 roku przyjęto abchaską konstytucję, podkreślającą republikański status Abchazji. W 1931 roku, na mocy dekretu Stalina, Abchazja została włączona do Gruzińskiej SRR.

W XX wieku trwała intensywna gruzinizacja Abchazji, prowadzona przez politykę osadnictwa Gruzinów, co doprowadziło do znacznych spadków liczby rdzennej ludności abchaskiej. Władze radzieckie wspierały masowe osadnictwo Gruzinów w Abchazji, co miało zmienić proporcje etniczne na korzyść Gruzinów. Po odejściu Berii do Moskwy w 1938 roku, jego następca kontynuował politykę gruzinizacji. W epoce stalinowskiej, abchaskie elity polityczne były prześladowane. Abchaskie szkoły zamykano, a język abchaski zastępowano gruzińskim i cyrylicą. Abchaskie nazwy miejscowości były zamieniane na gruzińskie, a nadawanie dzieciom abchaskich imion było zabronione.

W latach 1926–1959 liczba Abchazów wzrosła z 56 do 61 tysięcy, Gruzinów z 68 do 158 tysięcy, a Rosjan z 13 do 86 tysięcy, co doprowadziło do spadku procentowego udziału Abchazów w populacji z 25% do 16%. Po śmierci Stalina nastąpiły zmiany w sytuacji Abchazów, a władze Gruzińskiej SRR przyznały im pewne ustępstwa. W latach 50. XX wieku miały miejsce manifestacje narodowościowe Abchazów, z najważniejszymi protestami w 1978 i 1979 roku. Po tych wydarzeniach władze zgodziły się na powołanie abchaskiego uniwersytetu oraz telewizji, a także zaprzestano przemysłowego wyrębu lasów w Abchazji. 18 marca 1989 roku 30 tysięcy Abchazów zorganizowało protest w domaganiu się przywrócenia Abchazji statusu republiki związkowej w ramach ZSRR. W odpowiedzi na abchaskie wydarzenia, w Suchumi zorganizowano dużą gruzińską manifestację pod hasłami „Gruzja dla Gruzinów”. W lipcu 1989 roku doszło do pierwszych starć zbrojnych między Abchazami a Gruzinami, których przyczyną była decyzja o utworzeniu filii Uniwersytetu Państwowego w Tbilisi w Abchazji.

W 1989 roku Abchazja miała 525 tysięcy mieszkańców, w tym 45,7% Gruzinów, 17,8% Abchazów, 14,6% Ormian i 14,3% Rosjan. Pod koniec 1990 roku przeprowadzono wybory z kwotami etnicznymi. Rada Najwyższa Gruzji uchwaliła prawo zakazujące startowania w wyborach komitetom i partiom reprezentującym naród abchaski. W odpowiedzi na te działania, 25 sierpnia 1990 roku Rada Najwyższa Abchazji ogłosiła niepodległość, tworząc Abchaską Socjalistyczną Republikę Radziecką jako suwerenną republikę w ZSRR. Michaił Gorbaczow zwołał referendum w marcu 1991 roku, w którym Abchazowie wzięli udział, opowiadając się za pozostaniem w ZSRR, jednak ich głos został zignorowany. Wkrótce po tym rozpoczęły się zamieszki.

Abchazja i Gruzja po rozpadzie ZSRR

Po ogłoszeniu niepodległości przez Gruzję i upadku Związku Radzieckiego status Abchazji pozostał nieuregulowany. Żądania Abchazów dotyczące dużej autonomii spotkały się z oporem Tbilisi, co doprowadziło do proklamacji konstytucji z 1925 roku przez Abchazję. Napięcia między Abchazami a Gruzinami, które nasiliły się po zamachu stanu w Tbilisi, doprowadziły do militarnej interwencji Gruzji w Abchazji w 1992 roku, co wywołało dwuletnią wojnę. Obie strony dopuściły się zbrodni wojennych.

Abchazja po wojnie

Po wygranej przez Abchazów wojnie, ponad 200 tysięcy Gruzinów zostało zmuszonych do opuszczenia Abchazji, co wzbudziło ogromne emocje. Konflikt był wykorzystywany przez obie strony do uzasadnienia swoich racji historycznych. 1 grudnia 1993 roku rozpoczęły się rozmowy pokojowe, które doprowadziły do podpisania porozumienia o rozejmie w Moskwie w maju 1994 roku, ustanawiającego strefę bezpieczeństwa na granicy Abchazji i Gruzji. Obie strony były świadome potrzeby rozwiązania konfliktu, lecz nie mogły dojść do porozumienia co do nowego kształtu relacji abchasko-gruzińskich. Gruzini byli skłonni do federacji, podczas gdy Abchazowie proponowali konfederację.

Brak postępów w rokowaniach skłonił Abchazów do przyjęcia nowej konstytucji 26 listopada 1994 roku, powołując Władysława Ardzinbę na prezydenta. To wywołało oburzenie Gruzinów oraz nie spodobało się Rosji, co spowodowało wznowienie rozmów w 1996 roku. W 1997 roku podjęto dyskusję na temat projektu traktatu pokojowego, który miał przewidywać utworzenie państwa gruzińsko-abchaskiego. 1 sierpnia 1997 roku prezydent Borys Jelcyn zaprosił do Moskwy przywódców obu stron na uroczyste podpisanie traktatu, jednak do spotkania nie doszło. Konflikt abchasko-gruziński został zamrożony.

W maju 1998 roku doszło do zbrojnego konfliktu w południowo-wschodniej Abchazji, który zakończył się zwycięstwem Abchazów, zmuszając połowę Megrelów, którzy wrócili do swoich domów, do ponownej ucieczki do Gruzji. Od 1999 roku Rosja zawarła z Abchazją porozumienie o ruchu bezwizowym, co ułatwiło mieszkańcom Abchazji uzyskanie rosyjskiego obywatelstwa. W 2001 roku miał miejsce krótki konflikt zbrojny z Gruzją.

W lipcu 2006 roku gruzińskie siły wkroczyły do górnego Kodori, co doprowadziło do walk z abchaskim rządem. Po dwóch dniach Gruzini zwyciężyli, a abchaski przywódca Emzar Kwicjani uciekł do Rosji. W sierpniu 2008 roku, podczas wojny w Południowej Osetii, Abchazowie zdobyli wąwóz Kodori i ogłosili masowe demonstracje w celu uznania niepodległości. 26 sierpnia 2008 roku prezydent Rosji Dimitrij Miedwiediew podpisał dokument uznający niepodległość Republiki Abchazji.

16 listopada 2011 roku Parlament Europejski uchwalił rezolucję, uznając obecność rosyjskich żołnierzy w Abchazji za nielegalną okupację. 27 maja 2014 roku w Suchumi miały miejsce protesty przeciwko administracji, oskarżanej o korupcję, co doprowadziło do ucieczki prezydenta Aleksandra Ankwaba. Opozycja sformułowała Radę Koordynacyjną, wzywając do nowego traktatu z Rosją oraz przystąpienia Abchazji do Unii Celnej i Unii Euroazjatyckiej. 31 maja parlament Republiki Abchazji ogłosił nowe wybory prezydenckie, które w sierpniu 2014 roku wygrał Raul Chadżymba.

24 listopada 2014 roku Rosja i Abchazja podpisały umowę o sojuszu i strategicznym partnerstwie, co związało Abchazję z Rosją na 10 lat. Umowa ta nałożyła na Abchazję obowiązek dostosowania ustawodawstwa celnego do rosyjskiego prawa, a Rosja zobowiązała się do wsparcia finansowego Abchazji oraz wspólnej ochrony granic. 1 stycznia 2015 roku między Rosją a Abchazją zaczęła funkcjonować strefa wolnego handlu.

Podział administracyjny

Republika Abchazji składa się z 7 rejonów:

Rejon Gagra
Rejon Gal
Rejon Głylrypsz
Rejon Gudauta
Rejon Oczamczyra
Rejon Suchumi
Rejon Tkłarczal

Gospodarka

Rolnictwo

W Abchazji uprawia się winorośl, cytrusy, herbatę, drzewo tungowe oraz rośliny olejkodajne, a także prowadzi hodowlę i pszczelarstwo.

Przemysł wydobywczy

Region ten prowadzi wydobycie węgla kamiennego oraz rud cynku, ołowiu, miedzi, rtęci i barytu.

Przemysł przetwórczy

Rozwinięty jest przemysł spożywczy, w tym herbaciany, winiarski i tytoniowy.

Usługi

Abchazja jest ważnym ośrodkiem turystycznym, oferującym liczne kąpieliska i uzdrowiska.

Transport

Doliną Kodori przebiega dawna Suchumska Droga Wojenna, łącząca z Stawropolem. Główny port morski i lotniczy znajduje się w Suchumi.

Demografia

W 1897 roku przeprowadzono pierwszy spis powszechny w carskiej Rosji, który wykazał, że w dystrykcie Suchumi (pokrywającym się z terytorium dzisiejszej Abchazji) językiem abchaskim posługiwało się prawie 60% ludności.

Po 1989 roku nastąpił znaczny spadek liczby ludności Abchazji z powodu wymuszonej emigracji, szacowanej na co najmniej 250 tysięcy osób.

Zmiany struktury ludności na przestrzeni lat:

Według spisu ludności z 2011 roku, populacja Abchazji kształtuje się następująco:

Większe miasta (2011):

Galeria

Zobacz też

Adżaria
Naddniestrze
Osetia Południowa
Górski Karabach
Kosowo
Apsar

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Republika Abchazja. W: Rafał Czachor: Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych. Wrocław: Fundacja Instytut Polsko-Rosyjski, 2014, seria: Biblioteka Instytutu Polsko-Rosyjskiego. ISBN 978-83-935729-8-4. [dostęp 2014-12-12].

Wojciech Górecki: Abchazja. Wyd. 1. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2013, s. 25, seria: Reportaż. ISBN 978-83-7536-508-5.

Kamil Janicki: Abchazja. Historia i mit (do 1864). W: Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych. Wyd. 1. Kraków-Warszawa: Instytut Wydawniczy ERICA, 2009, s. 114–116. ISBN 978-83-89700-80-3.