Abbasydzi

Abbasydzi to jedna z dwóch najważniejszych dynastii sunnickich w historii imperium muzułmańskiego, licząca 37 kalifów, która rządziła Kalifatem Bagdadu. Władzę przejęli w 750 roku, pokonując dynastię Umajjadów. Ich okres świetności trwał przez następne dwa stulecia, po czym wskutek politycznej dominacji Bujidów i później Seldżuków zaczęli tracić na znaczeniu. Ostateczny upadek nastąpił po zdobyciu i zniszczeniu Bagdadu przez Mongołów w 1258 roku, kiedy to wódz Hulagu-chan zadał ostateczny cios tej dynastii, choć potomków Abbasydów utrzymywano jeszcze do 1517 roku.

Rebelia przeciwko Umajjadom

Kalifowie abbasydzcy rościli sobie prawa do tytułu kalifa, powołując się na pochodzenie od Abbasa ibn Abd al-Muttaliba (ok. 565 – ok. 653), stryja proroka Mahometa. Na tej podstawie podważali prawa Umajjadów, którzy byli potomkami Umajji i należeli do innego klanu w plemieniu Kurajszytów.

Abbasydzi oskarżali Umajjadów o materializm, wskazując na ich moralne wady oraz złą administrację. Popierali również muzułmanów niearabskich, znanych jako mawali (z arab. ‘klienci’), którzy w imperium Umajjadów byli traktowani jako obywatele drugiej kategorii. Przypominali oni klientów w starożytnym Rzymie, zyskując pewne prawa w wyniku adopcji przez plemiona arabskie. Muhammad Ibn Ali, prawnuk Abbasa, rozpoczął kampanię mającą na celu przywrócenie władzy rodzinie Proroka.

W czasach rządów Marwana II ruch ten osiągnął apogeum podczas rewolty imama Ibrahima, potomka Abbasa, który zyskał znaczną popularność, ale został ujęty w 747 roku i zmarł w niewoli (według niektórych źródeł, został zamordowany). Jego brat, Abu al-Abbas Abd Allah, znany jako As-Saffah (z arab. ‘rozlewca krwi’), przejął dowództwo nad rebeliantami, a po zwycięstwie nad rzeką Wielki Zab w 750 roku, ostatecznie pokonał Umajjadów i ogłosił się kalifem.

Zjednoczenie i schizma

W procesie obalania Umajjadów Abbasydzi w dużej mierze polegali na wsparciu Iranu. Następca Abu al-Abbasa, Al-Mansur, w 762 roku przeniósł stolicę z Damaszku do Bagdadu i przyjął niearabskich muzułmanów na swój dwór. To zjednoczenie kultur arabskiej i perskiej, choć korzystne, zraziło wielu arabskich zwolenników, szczególnie z prowincji Chorasan, którzy wspierali Abbasydów w walce przeciwko Umajjadom.

Te nieporozumienia doprowadziły do poważnych problemów. Umajjadzi, mimo chwilowego osłabienia, zdołali odbudować swoją potęgę w Hiszpanii, a w 756 roku Abd ar-Rahman I ogłosił się emirem Kordoby. Umajjadzi przyjęli również kulturę mauretańską, która różniła się znacznie od tej, która powstała z połączenia arabskiej i perskiej pod rządami Abbasydów.

Abbasydzi weszli także w konflikt z szyitami, którzy wcześniej wspierali ich w walce z Umajjadami, mając na uwadze pokrewieństwo z Mahometem. Gdy Abbasydzi zdobyli władzę, zaczęli popierać islam sunnicki, wypierając szyitów, co doprowadziło do sporów, a w 786 roku wybuchło powstanie w Mekce. Po krwawych walkach szyici uciekli do Maghrebu i założyli państwo Idrysydów, a niedługo potem berberscy Kharidzi utworzyli niezależne państwo w północnej Afryce w 801 roku.

W tym samym czasie Abbasydzi musieli stawić czoła problemom na własnych terenach. Cesarstwo Bizantyńskie walczyło o kontrolę nad Syrią i Anatolią, a Harun ar-Raszid (786–809) zmierzył się również z konfliktem z Barmakidami, rodem perskich wezyrów, którzy wcześniej dostarczali kalifatowi wykwalifikowanych administratorów.

Pod dominacją nie-Arabów

W obliczu tych trudności Abbasydzi postanowili stworzyć armię lojalną jedynie kalifatowi, składającą się głównie z niewolników tureckiego i irańskiego pochodzenia, znanych jako Turcy lub ghilmani. Te siły, ustanowione za rządów Al-Mamuna (813–833) i jego brata Al-Mutasima (833–842), przejęły faktyczną kontrolę nad kalifatem abbasydzkim.

Co najmniej od połowy IX wieku w państwie abbasydzkim zaczęły się pojawiać tendencje odśrodkowe; poszczególne prowincje uniezależniały się od Bagdadu. Rząd centralny zaczynał tracić władzę, a Abbasydzi stawali się marionetkowymi władcami. Zaczęło się to w pierwszej połowie wieku od gwardii tureckiej w nowej stolicy kalifatu abbasydzkiego, Samarze, za rządów Al-Mutasima (833–842). Następnym krokiem było powierzenie przez kalifa Ar-Radiego (934–941) tytułu „najwyższego rozkazodawcy” „emira emirów” (arab. amir al-umara) Turkowi Ibn Raikowi. Od tego momentu „amir al-umara” stał się świeckim ramieniem władzy kalifa, podczas gdy kalif pozostał jedynie funkcją reprezentacyjną. W 945 roku szyiccy Bujidzi zdobyli władzę w Bagdadzie i środkowym Iraku na ponad sto lat. Ich miejsce zajęli w 1055 roku Turcy Seldżuccy, wyznawcy islamu sunnickiego. W tym samym czasie rodzina Hamdanidów, dynastia szyicka, przejęła kontrolę nad północnym Irakiem. Seldżuków wyparła z Iraku pod koniec XII wieku dynastia chorezmszachów. Abbasydzi na krótko zdobyli pewną samodzielność na przełomie XII i XIII wieku za panowania kalifa An-Nasira (1180–1225), korzystając z konfliktu chorezmszachów z Mongołami. Ostatecznie jednak Mongołowie podbili zarówno Chorezm (1219), jak i Irak w 1258 roku.

Gospodarka

Rządy Abbasydów charakteryzowały się intensywną urbanizacją kalifatu. Przykładem jest Bagdad, który założony od podstaw, w ciągu jednego pokolenia osiągnął niemal pół miliona mieszkańców. Miasta zasiedlali głównie urzędnicy państwowi, wojskowi, uczeni, kupcy i rzemieślnicy. Rozwój ten był możliwy dzięki znacznemu postępowi w rolnictwie, które znacznie zwiększyło areał upraw oraz osiągnęło wydajność wynoszącą 8–10 ziaren z jednego wysianego, podczas gdy w Europie Zachodniej w tym czasie wskaźnik ten wynosił zaledwie 2 ziarna. Dodatkowo Abbasydzi wprowadzili do wsi obrót pieniężny, wymagając od chłopów płacenia podatków w pieniądzu.

Państwo Abbasydów znajdowało się również w strategicznej lokalizacji w handlu dalekosiężnym. W Iraku krzyżowały się szlaki handlowe z Europy i Afryki do Indii, Indonezji oraz Chin. Także przez kalifat prowadziły szlaki na daleką północ w kierunku Bałtyku i do tajgi. Przez pewien czas w Kantonie istniała muzułmańska faktoria, a handel skupiał się głównie na broni, towarach luksusowych i niewolnikach.

Edukacja

Rządy Haruna ar-Raszida (786–809) oraz jego następców były czasem wielkiego dorobku intelektualnego. Wiele średniowiecznych myślicieli i filozofów, działających w muzułmańskim świecie, mimo narażania się na oskarżenia o ateizm lub herezję, miało kluczowe znaczenie w przekazywaniu greckiej, hinduskiej oraz innych przedmuzułmańskich źródeł wiedzy światu islamu, a przez niego również chrześcijańskiemu zachodowi (w tym myśli Arystotelesa). Matematyka, geometria i astrologia, nad którymi pracowali tacy jak Euklides czy Ptolemeusz, były rozwijane przez muzułmańskich uczonych, takich jak Al-Chuwarizmi, od którego nazwisko pochodzi pojęcie algebra, Al-Farabi w filozofii, czy lekarz Al-Razi.

Koniec kalifatu

10 lutego 1258 roku Hulagu-chan zdobył Bagdad, dokonując masakry mieszkańców. Ostatni kalif z dynastii Abbasydów, Al-Mustasim, został stracony 10 dni później. Abbasydzi starali się w dalszym ciągu kierować sprawami religijnymi sunnitów, pozostając w Egipcie pod rządami mameluków. Ostatni z marionetkowych kalifów abbasydzkich, Mutawakkil III, po zdobyciu Egiptu przez Turków Osmańskich w styczniu 1517 roku został zaproszony na dwór sułtański w Konstantynopolu. Selim I obiecał kalifowi, że przywróci go do Bagdadu po odebraniu miasta Saffawidom, ale tak się nie stało. W 1534 roku Sulejman Wspaniały (1520–1566) odbił Bagdad z rąk Persów, jednak Abbasydów nie przywrócił. Pozwolił Mutawakkilowi wrócić do Kairu, gdzie zmarł w 1543 roku. W późniejszych wiekach zarówno sułtanowie osmańscy, jak i władcy z dynastii Wielkich Mogołów w Indiach, co najmniej od czasów Akbara (1556–1605), zgłaszali roszczenia do tytułu kalifa. Na przełomie XVII i XVIII wieku o ten tytuł ubiegali się pretendenci z Jemenu. Tytuł „kalifa, księcia wiernych”, określający zwierzchność sułtana tureckiego nad chanem Tatarów krymskich, został uznany ‘de iure’ w traktacie pokojowym w Küçük Kainarcι w 1774 roku. 3 marca 1924 roku tureckie Wielkie Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę znoszącą kalifat.

Abbasydzi w Bagdadzie 750–1258

Abbasydzi przejęli władzę po wymordowanej dynastii Umajjadów. Pierwszym kalifem z rodu Haszymidów, który został wybrany 8 listopada 749 roku, był Al-Abbas.

750–754 – Abu Al-Abbas As-Saffah
754–775 – Abu Dżafar Al-Mansur
775–785 – Al-Mahdi
785–786 – Al-Hadi
786–809 – Harun ar-Raszid
809–813 – Al-Amin
813–833 – Al-Mamun
833–842 – Al-Mutasim
842–847 – Al-Wasik
847–861 – Al-Mutawakkil
861–862 – Al-Muntasir
862–866 – Al-Musta’in
866–869 – Al-Mu’tazz
869–870 – Al-Muhtadi
870–892 – Al-Mu’tamid
892–902 – Al-Mu’tadid
902–908 – Al-Muktafi
908–932 – Al-Muktadir
932–934 – Al-Kahir
934–940 – Ar-Radi
940–944 – Al-Muttaki
944–946 – Al-Mustakfi
946–974 – Al-Muti
974–991 – At-Ta’i
991–1031 – Al-Kadir
1031–1075 – Al-Ka’im
1075–1094 – Al-Muktadi
1094–1118 – Al-Mustazhir
1118–1135 – Al-Mustarszid
1135–1136 – Ar-Raszid
1136–1160 – Al-Muktafi
1160–1170 – Al-Mustandżid
1170–1180 – Al-Mustadi
1180–1225 – An-Nasir
1225–1226 – Az-Zahir
1226–1242 – Al-Mustansir
1242–1258 – Al-Musta’sim

Abbasydzi w Kairze 1261–1517

1261 – Al-Mustansir
1262–1302 – Al-Hakim I
1302–1340 – Al-Mustakfi I
1340–1341 – Al-Wasik I
1341–1352 – Al-Hakim II
1352–1362 – Al-Mu’tadid I
1362–1383 – Al-Mutawakkil I
1383–1386 – Al-Wasik II
1386–1389 – Al-Mu’tasim
1389–1406 – Al-Mutawakkil I (ponownie)
1406–1414 – Al-Musta’in
1414–1441 – Al-Mu’tadid II
1441–1451 – Al-Mustakfi II
1451–1455 – Al-Ka’im
1455–1479 – Al-Mustandżid
1479–1497 – Al-Mutawakkil II
1497–1508 – Al-Mustamsik
1508–1517 – Al-Mutawakkil III

Przypisy

Bibliografia

Hugh Chrisholm: Abbasids. W: Encyclopædia Britannica. Wyd. 11. Cambridge University Press, 1911. (ang.)

Tayeb El-Hibri: The Abbasid Caliphate: A History. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-18324-7. [dostęp 2025-04-05]. (ang.)

Orlando Figes: Wojna Krymska 1853–1856. Ostatnia Krucjata. Oświęcim: Napoleon V, 2018. ISBN 978-83-7889-823-8.

Cyril Glassé: The New Encyclopedia of Islam. Wyd. poprawione. Rowan & Littlefield Publishers, 2001. ISBN 0-7591-0189-2. [dostęp 2025-04-05]. (ang.)

Vartan Gregorian: Islam: A Mosaic, Not a Monolith. Waszyngton: Brookings Institution Press, 2003. ISBN 0-8157-3282-1. LCCN 2006006189. [dostęp 2025-04-05]. (ang.)

Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Kraków 1993, ISBN 83-01-10988-2.

Peter M. Holt. Some Observations on the 'Abbāsid Caliphate of Cairo. „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”. 47 (3), s. 501-507. University of London. DOI: 10.1017/s0041977x00113710. (ang.)

Hitti Ph. K., Dzieje Arabów, PWN, Warszawa 1969.

Bernard B. Lewis, Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk: Marabut, 2003, ISBN 83-89261-10-3, OCLC 52786674. Brak numerów stron w książce.

Magnus Magnusson, Rosemary Goring: Abbasids. W: Cambridge Biographical Dictionary. Cambridge: Cambridge University Press, 1990. ISBN 0-521-39518-6. LCCN 90001542. (ang.)

Roman Michałowski, Świat muzułmański za panowania Abbasydów [w:] Historia Powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012, ISBN 978-83-01-16783-7.

D.S. Richards: The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kamil fi’l-Ta. Routledge, 2020. ISBN 978-1-351-89281-0. [dostęp 2025-04-05]. (ang.)