A priori

A priori w filozofii

A priori (łac. „z góry”, „uprzedzając fakty”, „z założenia”) to termin, który w tradycji filozoficznej Zachodu, szczególnie od czasów Immanuela Kanta, zyskał powszechne znaczenie jako określenie tego, co jest pierwotne, wcześniejsze lub niepodlegające dowodzeniu. Stanowi on przeciwieństwo pojęcia a posteriori, które odnosi się do tego, co jest wtórne. W pewnym sensie można to interpretować jako „założenie”.

Na przykład, poznanie a priori jest rodzajem czystego poznania, które wynika z samego aktu poznania, niezakłóconego doświadczeniem, a więc wiedzy pochodzącej z innych podobnych doznań.

Możemy wyróżnić trzy kluczowe znaczenia terminu a priori:

coś, co jest uprzednie w stosunku do doświadczenia zmysłowego, np. pojęcie Boga według Kartezjusza;
jedna z kategorii sądów Kanta – sąd a priori to taki, którego nie można wyprowadzić z innych przesłanek, lecz należy go przyjąć bez dowodu jako fundament danej teorii;
twierdzenia, które są konieczne i ogólne (czyli ściśle wiedza a priori): logika, matematyka, metafizyka.

Pierwsze użycie terminu a priori można znaleźć w pracach XIV-wiecznego logika Alberta Saksońskiego, gdzie argument a priori oznaczał „od przyczyny do efektu”. Podobne definicje występują u późniejszych filozofów, aż po Leibniza, a także w kontekstach niefilozoficznych do czasów współczesnych. Warto zaznaczyć, że średniowieczni filozofowie analizowali pojęcie „przyczyny” w sposób sylogistyczny.

Spór o epistemologiczny aspekt zdań a priori

W myśli niektórych filozofów, takich jak Hume czy neopozytywiści, zdania a priori nie wyrażają żadnej wiedzy o świecie, będąc jedynie wynikiem konwencji terminologicznych – co prowadzi do utożsamienia ich ze zdaniami analitycznymi. Z kolei inni myśliciele, tacy jak Kartezjusz, Leibniz, Kant czy fenomenolodzy, uważają, że zdania a priori wyprzedzają jakiekolwiek doświadczenie zmysłowe, a jednocześnie wyrażają wiedzę o rzeczywistości – są to tzw. zdania syntetyczne a priori. To spór z obszaru epistemologii, czyli teorii poznania, który formułowany jest w kategoriach semantyki, używając terminów takich jak zdanie analityczne, zdanie logicznie konieczne czy zdanie semantyczne.