A…B…C…
To pozytywistyczna nowela autorstwa Elizy Orzeszkowej, wydana w 1884 roku. Głównym tematem utworu jest walka z rusyfikacją polskiej oświaty poprzez pozytywistyczną pracę u podstaw.
Historia
Nowela zaczęła być publikowana w 1884 roku w ilustrowanym tygodniku „Świt”, który ukazywał się w Warszawie w latach 1884-1887, pod redakcją S. Lewentala. Została jednak wstrzymana przez cenzurę, co skłoniło Orzeszkową do zmiany środowiska z rosyjskiego na niemieckie. A…B…C… znalazła się w zbiorach „Trzy nowele” z 1887 roku oraz „W zimowy wieczór” z 1888 roku. W wydaniu z 1907 roku przywrócono oryginalny tekst noweli.
Fabuła
Główną bohaterką jest Joanna Lipska, córka niedawno zmarłego pedagoga, który został zwolniony z pracy z powodu swojego polskiego pochodzenia.
Joanna mieszka z młodszym bratem Mieczysławem, skromnym urzędnikiem, w niewielkim lokalu, do którego przeprowadzili się po śmierci ojca. Dziewczyna jest pełna energii i pragnie być przydatna. Kiedy zamożna właścicielka magla, Rożnowska, proponuje jej naukę dla swoich dwóch wnuczek oraz syna znajomej, Joanna z zapałem podejmuje się tej pracy. Wkrótce mała szkoła zaczyna przyjmować kolejnych uczniów – Joanna uczy dzieci z ubogich rodzin, takich jak syn ślusarza, stróża czy mularza, czytania i pisania w języku polskim. Wynagrodzenie, jakie otrzymuje, jest niewielkie, głównie w formie drobnych przysług od sąsiadów, ale daje jej poczucie spełnienia, a rodzice dzieci są szczęśliwi z ich edukacji, widząc w tym możliwość lepszego życia dla swoich pociech.
W wyniku donosu Joanna zostaje postawiona przed sądem za prowadzenie szkoły bez wymaganej zgody władz. Zarówno ona, jak i rodzice jej uczniów nie rozumieją, dlaczego ich działania są uważane za naganne, skoro pomagali innym. Sąd, wzruszony jej postawą i ostatnimi słowami: „I teraz myślę, że dobrze czyniłam”, wymierza jej stosunkowo łagodną karę w wysokości 200 rubli, z możliwością zamiany na trzy miesiące więzienia. Dla biednego rodzeństwa Lipskich ta suma jest jednak ogromna i przekracza ich możliwości finansowe. Joanna wraca do domu z myślą o przygotowaniu go dla brata na czas jego pobytu w więzieniu. Mieczko wraca późno w nocy i przyznaje się, że pożyczył pieniądze na zapłatę kary od lichwiarza. Joanna jest załamana, ponieważ wie, że ta suma oraz odsetki są ponad ich możliwości. Nowela kończy się słowami:
Geneza
Inspiracją dla postaci Joanny Lipskiej była Apolonia Makowska, siostra Wincentego Chełmińskiego, współwłaściciela wileńskiej księgarni Orzeszkowej. W latach 1872–73, 16-letnia Apolonia założyła i prowadziła szkołę dla dzieci wiejskich oraz dzieci urzędników w Werkach pod Wilnem. Została za to aresztowana i skazana na trzy miesiące więzienia, z możliwością zamiany na karę grzywny. Rosyjskie represje wobec Polaków po powstaniu styczniowym były bardzo surowe, zwłaszcza za prowadzenie zakazanych szkół polskich.
Przekłady
Nowela została przetłumaczona na wiele języków, w tym angielski, hebrajski, niemiecki, rosyjski, serbsko-chorwacki, szwedzki i ukraiński. W 1909 roku ukazał się także przekład na esperanto autorstwa Franciszka Endera.
Przypisy
Bibliografia
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. red. Julian Krzyżanowski, Czesław Hernas. Wyd. 8. T. I: A–M. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-05368-2.
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. red. Julian Krzyżanowski, Czesław Hernas. Wyd. 8. T. II: N–Ż. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-05369-0.
A…B…C… w serwisie Wolne Lektury.