A-50 Szmiel

A-50 Szmiel (ros. Шмель – trzmiel) to radziecki czterosilnikowy samolot wczesnego ostrzegania, zaprojektowany na bazie transportowego Ił-76 we współpracy biur konstrukcyjnych Iljuszyna i Berijewa. W nomenklaturze NATO nosi nazwę Mainstay.

Historia

Geneza

W kwietniu 1965 roku do uzbrojenia wojsk obrony przeciwlotniczej ZSRR wprowadzono samolot ostrzegania i kontroli powietrznego Tu-126, zbudowany na bazie maszyny pasażerskiej Tu-114. Głównym elementem systemu rozpoznania radiolokacyjnego, służącego do wykrywania celów powietrznych i nawodnych, był system Liana (Лиана). Już w momencie wprowadzenia do służby, system ten nie spełniał oczekiwań radzieckich sił powietrznych. W odpowiedzi na te niedociągnięcia, jeszcze przed przyjęciem Tu-126 do służby, w czerwcu 1964 roku w Moskiewskim Instytucie Naukowo-Badawczym Przyrządów (Московский научно-исследовательский институт приборостроения) rozpoczęto prace nad nowym systemem radiolokacyjnym, które trwały do 1971 roku. Nowy system miał zapewnić podobne parametry wykrywania jak Liana, ale z dodatkowymi możliwościami śledzenia celów na ziemi oraz wykrywania obiektów o zmniejszonej powierzchni odbicia radiolokacyjnego. Kolejnym wymaganiem była automatyzacja naprowadzania na wykryte obiekty własnych samolotów przechwytujących. Równocześnie biuro konstrukcyjne Nr 156 (Опытное конструкторское бюро № 156), późniejsze Biuro Projektowe Tupolewa, rozpoczęło prace nad nowym nośnikiem dla kompleksu rozpoznawczego, rozważając modernizację Tu-126 lub wykorzystanie samolotu Tu-142. Alternatywną opcją były także maszyny pasażerskie Tu-154 lub zupełnie nowa konstrukcja, przypominająca amerykańskiego Boeinga 707 – Tu-156. Żadne z rozważanych projektów nie zostały zrealizowane. W sierpniu 1969 roku biuro konstrukcyjne Nr 240, późniejsze biuro Iljuszyna, otrzymało polecenie rozpoczęcia prac nad Ił-70, będącym zmodyfikowaną wersją Ił-76, przeznaczoną do przenoszenia systemu ostrzegania i kontroli powietrznego. Formalna decyzja rządowa dotycząca budowy samolotu dalekiego rozpoznania i dowodzenia została wydana w kwietniu 1973 roku.

Projekt

Uchwała dotyczyła zainstalowania nowego systemu radiolokacyjnego, opracowanego przez Moskiewski Instytut Badań Naukowych Projektowania Instrumentów, oznaczonego jako E-821 Szmiel (Шмель), na samolocie Ił-76M. Instalację miało przeprowadzić biuro konstrukcyjne Berijewa z Taganorskiego Zakładu Produkcji Maszyn. Przystosowany prototyp, jeszcze bez kompleksu zadaniowego, oblatano w grudniu 1978 roku. W porównaniu do wersji transportowej, usunięto tylne stanowisko strzeleckie, zabudowano okna w dziobowej części kadłuba, a owiewki podwozia głównego powiększono, by pomieścić elektronikę. Antena systemu Szmiel umieszczona była w obrotowym dysku o średnicy 10,8 m i grubości 2 m, obracającym się z prędkością 6 obrotów na minutę, wspartego na dwóch pylonach w tylnej części kadłuba. Radar działał na częstotliwości pasma S, w zakresie 2–4 GHz, a szczelinowa antena miała wymiary 10 × 1,7 m. Cały system ważył około 13 ton. Oprócz systemu ostrzegania i kontroli obszaru powietrznego, samolot był wyposażony w układ rozpoznania i przeciwdziałania elektronicznego, a także w system ostrzegający o promieniowaniu radiolokacyjnym Sirena-2 oraz wyrzutnik pułapek radiolokacyjnych i flar termicznych. Wnętrze okien samolotu pokryto specjalnymi panelami złotymi, aby zredukować absorpcję promieniowania elektromagnetycznego.

Docelowy system radiolokacyjny zainstalowano na drugim i trzecim prototypie, które były wykorzystywane do kompleksowych testów. Próby państwowe, w których brały udział te prototypy, trwały od 1980 do 1985 roku. Badania wykazały potrzebę wprowadzenia dodatkowych powierzchni aerodynamicznych w celu poprawy stateczności płatowca. Samolot oznaczony jako A-50 został oficjalnie przyjęty do służby w listopadzie 1989 roku, chociaż dostawy seryjnych maszyn rozpoczęły się już w 1985 roku i trwały do 1991 roku, kończąc się przyjęciem 23 egzemplarzy.

System Szmiel miał zdolność jednoczesnego śledzenia 50 celów. Jego zasięg wynosił 350 km dla dużych celów powietrznych, 400 km dla celów nawodnych oraz 230 km dla celów powietrznych o wielkości samolotu myśliwskiego. Automatyczny system naprowadzający mógł współpracować z dziesięcioma maszynami przechwytującymi. Na pokładzie A-50 znajdowało się 10 stanowisk operatorów systemu. Ostatnie pięć dostarczonych maszyn zmodernizowano, poprawiając system rozpoznania elektronicznego oraz dodając nowe wyrzutniki dipoli radiolokacyjnych i flar termicznych.

Modernizacja

W styczniu 1984 roku podjęto decyzję o modernizacji systemu radiolokacyjnego, co doprowadziło do opracowania nowej wersji oznaczonej jako Szmiel-2, a nosicielem miała zostać wersja A-50M. Zakładano zwiększenie zasięgu wykrywania, liczby śledzonych celów oraz zwiększoną odporność na zakłócenia. Nowy Ił-76 z silnikami PS-90 miał być nosicielem tej wersji. Jednakże projekt nie został zrealizowany z powodu braku funduszy, a prace zakończono w październiku 1990 roku. Kolejną wersją miała być A-50U, która miała na celu poprawę parametrów wykrywania i śledzenia celów, ale w mniejszym zakresie niż planowano w projekcie A-50M, co miało na celu zmniejszenie kosztów. Oznaczenie „U” odnosiło się do słowa uproszczony (upraszczennyj/упрощенный). W 1993 roku rozpoczęto budowę wersji A-50U, ale również w tym przypadku brak funduszy zmusił producentów do zaprzestania prac w 1995 roku. W 2000 roku wystartował projekt o kryptonimie Titan-U, mający na celu kolejną modernizację samolotu, a płatowiec ponownie oznaczono jako A-50U, gdzie „U” oznaczało „ulepszony” (usowierszenstwowannyj). Koncern Radiowy „Wega” stworzył nową, gruntownie zmodernizowaną wersję radiolokatora, znaną jako Szmiel-M. Taganroski Lotniczy Kompleks Naukowo-Techniczny im. G.M. Berjewa zajął się instalacją nowego systemu na samolotach. Do najważniejszych zmian w Szmiel-M należał cyfrowy układ przetwarzania sygnałów, nowe konsole z monitorami ciekłokrystalicznymi dla operatorów, nowe systemy walki elektronicznej, system przesyłania informacji oraz systemy łączności. Kabinę pilotów wyposażono w wielofunkcyjne wyświetlacze, co pozwoliło na zmniejszenie masy samolotu o blisko dwie tony. Dodatkowo, na pokładzie stworzono miejsce do odpoczynku załogi. A-50U wzbił się w powietrze po raz pierwszy w październiku 2004 roku. Od grudnia 2007 do listopada 2009 roku samolot przeszedł próby państwowe, które wykazały potrzebę wprowadzenia poprawek konstrukcyjnych. Pierwszy A-50U Titan-U został przekazany rosyjskim siłom powietrznym w 2011 roku, a do 2019 roku dostarczono kolejne pięć maszyn. W 2020 roku rosyjskie lotnictwo dysponowało 15 samolotami podstawowej wersji A-50 oraz sześcioma A-50U.

Służba

Federacja Rosyjska używała samolotów radarowych A-50 m.in. od 2015 roku podczas konfliktu w Syrii. W grudniu 2021 roku, kilka tygodni przed inwazją na Ukrainę, jeden z samolotów („Sergiej Atajanc”, nr RF-93966) został przebazowany na Białoruś, gdzie przez rok koordynował działania rosyjskiego lotnictwa przeciw Ukrainie. 26 lutego 2023 roku, na białoruskim lotnisku w Maczuliszczach, doszło do uszkodzenia A-50U o numerze bocznym czerwony 43. W wyniku ataku przy użyciu bezzałogowych aparatów latających, na antenach radarowych i łączności satelitarnej umieszczono niewielkie ładunki wybuchowe, co spowodowało, że samolot stał się niezdolny do dalszej służby operacyjnej i kilka dni później, na własnych siłach, odleciał do Taganrogu w celu naprawy. Przebazowanie odbywało się na niewielkiej wysokości, co sugeruje, że po ataku maszyna nie była w stanie utrzymać hermetyzacji kadłuba.

14 stycznia 2024 roku, w trakcie działań wojennych związanych z rosyjskim atakiem na Ukrainę, A-50 o numerze rejestracyjnym RF-50601 został zestrzelony przez ukraińskie wojska lub przez własne systemy przeciwlotnicze Rosji nad Morzem Azowskim w rejonie Kyryliwki.

23 lutego 2024 roku zmodernizowany A-50U (RF-50610, czerwony 42) został zestrzelony nad Krajem Krasnodarskim. Według ukraińskich źródeł, zestrzelenie było wynikiem wspólnej akcji Sił Powietrznych Ukrainy i wywiadu wojskowego. Maszyna prawdopodobnie została zestrzelona za pomocą rakiety systemu S-200 Wega. Z kolei nieoficjalnie, strona rosyjska obwinia własną obronę przeciwlotniczą i bratobójczy ogień. Nie można wykluczyć, że celowy ukraiński atak przy użyciu rakiet S-200 oraz/lub bezzałogowych aparatów powietrznych, sprowokował rosyjską obronę powietrzną do otwarcia ognia w kierunku swojego samolotu.

Użytkownicy

Obecni

Rosja
Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej
Indie
Indyjskie Siły Powietrzne – Indie zamówiły trzy maszyny w październiku 2003 roku, oznaczone jako A-50EI. Pierwszy z nich odbył swój lot próbny 29 listopada 2007 roku. Maszyny wyposażone są w silniki PS-90A76 oraz system zadaniowy Phalcon z radarem ze skanowaniem elektronicznym EL/M-2075. Za integrację z płatowcem odpowiadała izraelska firma Israel Aerospace Industries. W 2016 roku rząd Indii zatwierdził zakup kolejnych dwóch samolotów, które również będą miały ten sam typ radaru.