PRWB OSA (9K33 Osa, ZRK-SD Romb, kod NATO: SA-8 Gecko) to samobieżny zestaw rakietowy przeznaczony do zwalczania celów powietrznych w różnych warunkach atmosferycznych, znany również jako „OSA-AK”.
System ten jest wyposażony w nowoczesny system Rega 2, który umożliwia ustalenie topograficznego położenia za pomocą GPS, zapewnia dokładne zobrazowanie sytuacji powietrznej, które jest przekazywane przez jednostkę nadrzędną, oraz pozwala na przesyłanie meldunków do dowódcy baterii. Dodatkowo, zestaw ma możliwość automatycznego przydzielania celów dowódcy PRWB.
== Historia powstania ==
W latach 60. XX wieku Dowództwo Marynarki Wojennej ZSRR zainicjowało prace nad nowym lekkim systemem rakietowym do obrony powietrznej. Projekt został powierzony Leningradzkiemu Instytutowi N11-4, który był filią OKB-2, a pociski rakietowe stworzono w Biurze Konstrukcyjnym „Fakieł”. Prototypy systemu 9K33 powstały w latach 1960-1972, a kluczowym celem projektu była wysoka skuteczność oraz autonomiczność. Pierwszy prototyp PZR, nazwany „OSA-M”, przeszedł udane testy na korwecie klasy „Grisza”, co doprowadziło do rozpoczęcia produkcji seryjnej. Zestaw „OSA-M” szybko stał się standardowym wyposażeniem niemal wszystkich klas okrętów nawodnych.
Podczas prac nad systemem OSA, zainteresowanie projektem wyrazili przedstawiciele wojsk lądowych, co skłoniło do przystosowania zestawu do użycia na lądzie. Opracowany projekt dla wojsk lądowych przewidywał stworzenie pojazdu, który łączyłby wyrzutnię oraz system radiolokacyjny w jednym. Zestaw okazał się nie tylko skuteczny (próby wykazały, że do zniszczenia celu wystarczała salwa dwupociskowa), ale także mobilny i autonomiczny. Produkcja seryjna trwała od 1970 do 1988 roku.
== Budowa zestawu ==
Zestaw zamontowano na podwoziu trzyosiowego transportera, typu BAZ-5937 (wyrzutnia) oraz BAZ-5939 (woz transportowo-załadowczy). Na wozie bojowym umieszczono obrotową podstawę z zespołem anten radiolokatorów (do obserwacji okrężnej oraz śledzenia celu i pocisku) oraz sześć rakiet typu 9M33, które były rozmieszczone na wyrzutniach szynowych, po trzy z każdej strony. Rakiety te to niewielkie jednostopniowe konstrukcje napędzane stałym paliwem, posiadające integralne przyspieszacze startowe działające przez około 2 sekundy. Zestaw 9K33 OSA został wprowadzony do uzbrojenia wojsk lądowych w 1973 roku, a masowa produkcja rozpoczęła się w tym samym roku. Pierwszy pułk złożony z pięciu baterii, z czterema wyrzutniami każda, osiągnął gotowość bojową w 1974 roku, składając się z czterech wozów-wyrzutni oraz dwóch pojazdów załadowczych.
== Opis techniczny ==
=== Uzbrojenie i radar ===
Zestaw 9K33 jest wyposażony w sześć pocisków rakietowych zamontowanych w kontenerach startowych na dachu pojazdu. Pociski są śledzone przez radiowy system naprowadzania. Platforma ładunkowa może pomieścić od 2 do 6 pocisków kierowanych. Zasięg pocisku wynosi około 2-9 km, a pułap działania to 50-5000 m. Pocisk 9M33M2 Osa-A ma zwiększony zasięg do 1500-10 000 m oraz pułap bojowy w zakresie 25-5000 m. Pocisk 9M33M3 dysponuje zasięgiem do 15 km i pułapem zwalczania celów powietrznych w granicach 10-12 000 m. Główny radar kierowania ogniem składa się z eliptycznej obrotowej anteny obserwacyjnej działającej w paśmie H (6 do 8 GHz) z zasięgiem wykrywania 30 km. Antena sprzęgająca w paśmie J (14,5 GHz) ma maksymalny zasięg śledzenia około 20 km. Dodatkowo, po obu stronach anteny radaru śledzącego znajdują się małe paraboliczne anteny do śledzenia pocisku, a poniżej zamontowana jest mała antena emitująca wiązkę wychwytującą w paśmie I.
=== Nośnik zestawu ===
Osa jest umieszczona na sześciokołowym pojeździe BAZ-5937, który oparty jest na wcześniejszych sześciokołowych pojazdach terenowych zaprojektowanych przez W. A. Graczowa w Fabryce Samochodów im. Lichaczowa w Moskwie. Pojazd napędza silnik wysokoprężny 5D20 B-300 o mocy 300 KM przy 2000 obr./min, a także jedna turbina gazowa, która pełni funkcję pomocniczej jednostki napędowej. Zasięg pojazdu wynosi około 500 km. Przedział kierowania znajduje się z przodu i może pomieścić dwie osoby: kierowcę i dowódcę, z dostępem przez właz w dachu. Zestaw waży 17,5 tony, ma długość 9,14 m, szerokość 2,75 m oraz wysokość 4,20 m (ze złożonym masztem radaru). Maksymalna prędkość wynosi 80 km/h, a prędkość pływania to 8 km/h. Załoga liczy pięć osób.
9K33 to pojazd w pełni amfibijny, który w wodzie napędzany jest przez dwa pędniki z tyłu. Posiada system ochrony przed bronią atomową, chemiczną i biologiczną oraz noktowizję dla dowódcy i kierowcy.
== Wersje ==
9K33 Osa – (w kodzie NATO SA-8A Gecko) to pierwsza wersja produkcyjna, wprowadzona w latach 1971-1972, składająca się z czterech odsłoniętych pocisków 9M33 o maksymalnym zasięgu 12 km.
4K33 OSA-M – (w kodzie NATO SA-N-4 Gecko) to morska wersja systemu z dwoma pociskami 9M33M na wysuwanej obrotowej wyrzutni Zif-122, wprowadzona w 1972 roku.
9K33M2 Osa-AK – (w kodzie NATO SA-8B Gecko Mod-0) z systemem TELAR 9A33BM2, wprowadzony w 1975 roku, z nową wyrzutnią sześciu pocisków 9M33M2, każdy w kontenerze startowym.
9K33M3 Osa-AKM – (w kodzie NATO SA-8B Gecko Mod-1) z systemem TELAR 9A33BM3 i pociskami 9M33M3, wprowadzony w 1980 roku, z maksymalnym zasięgiem do 15 km i pułapem rażenia celów powietrznych do 12 km. Większość systemów OSA-AKM wyposażona jest również w antenę systemu IFF.
9A33BM3-1 – rosyjska modernizacja, której demonstrator powstał w 2005 roku.
9K33M3-1T Osa-1T – białoruska modernizacja zestawu Osa, opracowana przez firmę Tetraedr, której demonstrator powstał w 2003 roku, a prototyp w 2005 roku.
Osa-AKM-P1 Żądło (SA-8P Sting) – polska modernizacja 9K33M2 Osa-AK i 9K33M3 Osa-AKM, zmodernizowana wyrzutnia 9A33BM3-P1 powstała w 2003 roku, a seryjna produkcja rozpoczęła się w kolejnym roku. Zmodernizowany pojazd wyposażony jest w pasywny system wykrywania i identyfikacji SIC 12/TA z kamerą termowizyjną oraz dalmierzem laserowym oraz system IFF ISZ-01.
Osa-AKM została zaadaptowana jako wyrzutnia pocisków powietrze-powietrze R-73 przez Ukrainę od końca 2023 roku. Na wyrzutni przenoszone są dwa pociski na lotniczych prowadnicach APU-73, które wykorzystują jedynie samonaprowadzanie termiczne, z zasięgiem rażenia celów do 12 km.
== Użycie bojowe ==
Po inwazji izraelskiej na Liban w 1982 roku, w trakcie której syryjska obrona powietrzna została zniszczona w wyniku intensywnych nalotów, Syryjczycy zdołali rozmieścić kilka zestawów SA-8. Co najmniej jeden F-4 Phantom został zestrzelony podczas misji SEAD.
Pod koniec lat 80. Kuba rozmieszczała jednostki 9K33 Osa w południowej Angoli, co stanowiło poważne zagrożenie dla przewagi powietrznej RPA na krótkich dystansach w czasie wojny granicznej. Południowoafrykańska 61 Zmechanizowana Grupa Batalionowa zdobyła nienaruszony system rakietowy 9K33 Osa 3 października 1987 roku w bitwie pod Cuito Cuanavale, co było pierwszym przypadkiem, kiedy taki system trafił w ręce sił zewnętrznych względem Układu Warszawskiego, umożliwiając zachodnim agencjom wywiadowczym jego dokładne zbadanie.
Irak korzystał z systemów Osa podczas I wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku. System był również używany w wojnie rosyjsko-gruzińskiej w 2008 roku, zarówno przez wojsko gruzińskie, jak i rosyjskie.
Libijskie zestawy 9K33 Osa były używane w trakcie wojny domowej w Libii w 2011 roku i niektóre z nich zostały zniszczone przez naloty NATO.
=== Wojna domowa w Syrii ===
W grudniu 2012 roku, podczas wojny domowej w Syrii, rebeliantom udało się zdobyć przynajmniej jeden system Osa po nalocie na bazę obrony powietrznej w pobliżu Damaszku. Później, w różnych sytuacjach, publikowane były filmy przedstawiające rebeliantów korzystających z tego systemu. 31 lipca 2013 roku opublikowano wideo pokazujące udane wystrzelenie rakiety z systemu Osa obsługiwanego przez rebeliantów, z możliwym trafieniem w syryjski śmigłowiec. 16 stycznia 2014 roku pojawił się film dokumentujący zestrzelenie syryjskiego śmigłowca Mi-8, a poważne uszkodzenia spadającego helikoptera sugerowały użycie większego pocisku niż w przypadku przenośnych systemów rakietowych. Ponadto film dokumentujący wnętrze pojazdu Osa odpowiadał innemu wideo nagranemu z zewnątrz. Kolejny film z 18 stycznia 2014 roku pokazał nieudane trafienie. 15 października 2015 roku rosyjskie wojsko ogłosiło, że system 9K33 Osa przejęty przez rebeliantów został zniszczony podczas nalotu rosyjskiego bombowca Su-34 w pobliżu Damaszku. 26 czerwca 2016 roku powstańcy Jaish al-Islam ogłosili próbę zestrzelenia śmigłowca przy użyciu systemu Osa i opublikowali materiał wideo z tego incydentu.
=== Wojna w Donbasie ===
30 marca 2019 roku ukraińskie siły poinformowały o zniszczeniu systemu rakiet ziemia-powietrze Osa-AKM sił Donieckiej Republiki Ludowej w Donbasie, razem z automatycznym systemem zagłuszania Zhitel R-330Ż.
=== Wojna domowa w Jemenie ===
29 listopada 2019 roku rosyjskie źródła spekulowały, że zestaw 9K33 Osa użyty przez siły Huti zestrzelił saudyjski śmigłowiec AH-64 Apache.
=== Konflikt w Górskim Karabachu ===
Podczas konfliktu w Górskim Karabachu w 2020 roku armeńska obrona powietrzna intensywnie wykorzystywała systemy rakietowe 9K33 Osa. W pierwszych dniach wojny pojawiły się filmy opublikowane przez armię azerbejdżańską, które dokumentowały zniszczenie kilku armeńskich zestawów 9K33 Osa oraz 9K35 Strieła-10 przez uzbrojone drony Bayraktar TB2.
=== Inwazja Rosji na Ukrainę ===
Ukraińskie zestawy Osa-AKM były wykorzystywane do obrony terytorium kraju podczas rosyjskiej inwazji, która rozpoczęła się w 2022 roku. W obliczu przedłużającego się konfliktu problemem stało się wyczerpywanie zapasów pocisków, które były pozyskiwane m.in. na Bliskim Wschodzie. Pod koniec 2023 roku ujawniono zestawy OSA-AKM, które zostały zmodyfikowane poprzez instalację wyrzutni samonaprowadzanych termicznie pocisków lotniczych R-73.
== Użytkownicy ==
=== Aktualni ===
Algieria – 24
Armenia
Kuba – 16
Bułgaria – 24
Białoruś – kilka sztuk zmodernizowanych do wersji Osa-1T
Azerbejdżan
Ekwador
Gruzja
Korea Północna
Indie
Jordania
Libia
Polska – 64, w tym 17 egzemplarzy zmodernizowanych do wersji Osa-AKM-P1 Żądło
Rumunia
Rosja – około 400
Ukraina
Arabia Saudyjska
Syria
Turkmenistan
Grecja – 30
=== Byli ===
Czechosłowacja
Czechy
NRD – 41 Osa-AK. Część sprzedana do Grecji po zjednoczeniu Niemiec
Irak
Kuwejt
ZSRR
== Przypisy ==