92 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych
Był to pancerny pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Kompania nie była częścią pokojowej struktury armii. Została utworzona w dniach 24–26 marca 1939 w Brześciu w ramach jednostek oznaczonych kolorem czerwonym, przeznaczonych dla Armii „Łódź” – 10 Dywizji Piechoty. Mobilizującym pododdziałem był 4 batalion pancerny.
W składzie jednostki znajdowało się 13 czołgów rozpoznawczych TK-3, uzbrojonych w 7,92 mm ckm.
92 skczr w kampanii 1939
27 marca kompania została załadowana na wagony w Brześciu, a następnie przetransportowana i rozładowana na stacji Łask. Po dotarciu przemaszerowała do Teofilowa nad Widawką, gdzie w kolejnych miesiącach odbyła wiele ćwiczeń w zakresie współpracy z innymi rodzajami broni. Podlegała dowódcy 30 Dywizji Piechoty. W lipcu jednostka została przeniesiona do Czarnożył, na południe od Wielunia, i podporządkowana 10 Dywizji Piechoty. 26 sierpnia kompania dotarła do Wieruszowa. W ostatnich dniach przed wojną włączono ją do Oddziału Wydzielonego nr 2 pod dowództwem płk. dypl. Jerzego Grobickiego i wysłano do majątku koło wsi Biała Rządowa.
Działania bojowe
O świcie 1 września 1939 roku, wspólnie z kompanią kolarzy ON z Sieradzkiej Brygady ON, kompania zajęła stanowiska na prawym skrzydle obrony zgrupowania. Już około 6:00 czołgiści skutecznie ostrzelali grupę niemieckich żołnierzy. Po południu kompania przeprowadziła kontratak na zbliżające się do Wieruszowa pododdziały niemieckiej 17 Dywizji Piechoty, tracąc w tej walce 2 poległych oraz 2 rannych żołnierzy. Wieczorem kompania opóźniała marsz niemieckiego zmotoryzowanego pułku SS „Leibstandarte Adolf Hitler” z Wieruszowa na Sokolniki. 2 września, aż do wieczora, czołgiści bronili się na zachodnim skraju Lututowa i Klonowej, zabezpieczając odwrót Grupy płk. Grobickiego. W nocy podczas zmiany, pojazdy kompanii zostały omyłkowo ostrzelane przez oddział piechoty, w wyniku czego ranny został jeden podoficer. 3 września pododdział wycofał się wraz z Grupą płk. dypl. Jerzego Grobickiego na Dębołękę, a wieczorem przeszedł mostem między Chojną a Beleniem na wschodni brzeg Warty, przeprowadzając 12 czołgów TK-3. 4 września miejsce postoju 92 skczr zostało ostrzelane przez niemiecką artylerię, w związku z czym kompania zgrupowała się w folwarku Adamów pod Zduńską Wolą. Tam dowódca 10 DP przydzielił 92 i 32 kompanię czołgów do 1 pułku kawalerii KOP, stanowiącego odwód dywizji.
5 września 1 pułk kawalerii KOP kilkakrotnie kontratakował niemiecki przyczółek utworzony przez 17 DP w rejonie Bielenia. 92 skczr wczesnym rankiem przeprowadziła nieudany wypad na oddziały niemieckiego 21 pułku piechoty. Od godziny 10:00 92 kompania, wspólnie z 32 skczr, wspierała II Wieluński batalion ON atakujący dominujący punkt terenowy – wzgórze 183, ponosząc przy tym znaczne straty. Pojawienie się polskich czołgów wywołało chwilową panikę w niemieckich szeregach 21 pp, z powodu braku armat przeciwpancernych na przyczółku. Czołgi obu kompanii zostały powstrzymane przez ostrzał artylerii niemieckiej zza Warty oraz ogień z broni maszynowej z amunicją ppanc. Po południu oddziały oblegające przyczółek wycofały się. 92 skczr odwróciła się w kierunku południowym, współdziałając bojowo z 4 pułkiem piechoty Legionów, prowadząc potyczki z zbliżającymi się niemieckimi pododdziałami w rejonie Zduńskiej Woli. Pod koniec dnia wycofała się do Łasku. 6 września, wspierając 4 pp Leg., 92 skczr wraz z 101 kompanią kolarzy na przedmieściach Zduńskiej Woli przeprowadziła szereg przeciwuderzeń na podchodzące do miasta oddziały niemieckiej 18 DP. Czołgiści, współpracując z pododdziałami 4 pp Leg. i kolarzami, utrzymali miasto do wieczora. W trakcie tych walk 92 kompania straciła 2 czołgi TK-3. Nocą kompania wycofała się w kierunku Lutomierska. 7 września jednostka udała się do Zgierza, osłaniając wycofanie 28 pułku piechoty Strzelców Kaniowskich w kierunku Strykowa. Patrol dwóch czołgów uratował żołnierzy z plutonu kolarzy 6 pułku strzelców konnych, którzy byli atakowani przez przeważające siły niemieckie. Nocą 7/8 września kompania dotarła do wsi Krępa, gdzie z dowództwa 10 DP otrzymała zadanie obrony miejscowości oraz przejścia pod wiaduktem kolejowym. 92 kompania osłaniała ten obiekt terenowy do końca dnia. Wieczorem 92 skczr otrzymała rozkaz marszu do Warszawy; omijając zator taborów w Wiskitkach, kompania skierowała się w stronę Błonia. W okolicach Błonia miała miejsce nocna potyczka z dywersantami, co pozwoliło otworzyć drogę dla zablokowanych pododdziałów. Rano 9 września 92 kompania dotarła do Warszawy, gdzie w trakcie bombardowania straciła dwa czołgi oraz samochód, a podporucznik Czarkowski oraz dwóch strzelców pancernych zginęło, a wielu zostało rannych. Po uzupełnieniu paliwa, kompania udała się do lasów w okolicy Miłosnej, a następnie w okolice Sulejówka, gdzie przystąpiono do napraw i przeglądów sprzętu. W dniach 9-11 września kpt. Iwanowski pojechał do Brześcia po części zamienne do pojazdów. 92 skczr, pod dowództwem kpt. Iwanowskiego, z powodu nieprecyzyjnego rozkazu z 10 DP, opuściła nocą 11/12 września Łuków, kierując się do Radzynia. W trakcie marszu, coraz gorszymi drogami, zużyte czołgi i inne pojazdy były holowane, co powodowało dalsze zwiększone zużycie sprzętu i paliwa. 13 września kpt. W. Iwanowski podjął decyzję o ukryciu w lesie, niedaleko wsi Kołacze, pozostałych czołgów i uszkodzonych samochodów, maskując je. Po przywiezieniu paliwa z Chełma, wszystkie sprawne pojazdy i motocykle opuściły miejsce przez Włodawę, Kowel, Łuck i Równe, kierując się na południowy wschód kraju. 17 września kompania przeszła z Krzemieńca do Tarnopola, gdzie została zatrzymana przez sowieckie czołówki pancerne. Żołnierzy rozbrojono i zamknięto w pobliskich budynkach, a w trakcie strzelaniny większość żołnierzy wsiadła do samochodów i uciekła w stronę granicy rumuńskiej. Ponownie jednostki sowieckie zatrzymały kolumnę kompanii, rekwirując jej pojazdy. Pieszo, bez broni, żołnierze zostali zatrzymani przez ukraińskie bojówki, które obrabowały ich z oporządzenia i umundurowania. Część żołnierzy, przedzierając się, dotarła do granicy węgierskiej.
Obsada personalna
Obsada w dniu 1 września 1939:
- dowódca kompanii – kpt. Władysław Iwanowski († w 1944 pod Monte Cassino)
- dowódca 1 plutonu – por. Marian Bartosiński († w 1944 w Belgii)
- dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Jerzy Czarkowski († 10 IX 1939)
- dowódca plutonu techniczno-gospodarczego – por. Stanisław Bentkowski
- szef kompanii – plut. Antoni Klebaniuk
Skład kompanii
Poczet dowódcy:
- gońcy motocyklowi
- drużyna łączności
- patrole:
- radiotelegraficzny
- łączności z lotnictwem
- sekcja pionierów
- Razem w dowództwie:
- 1 oficer, 7 podoficerów, 21 szeregowców;
- 1 czołg, 1 samochód osobowo-ter terenowy, 2 samochody z radiostacjami N.2, furgonetka, 4 motocykle.
2 x pluton czołgów:
- 1 oficer, 7 podoficerów, 7 szeregowców
- 6 czołgów, 1 motocykl, przyczepa towarzysząca
pluton techniczno – gospodarczy:
- drużyna techniczna
- drużyna gospodarcza
- załogi zapasowe
- tabor
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
- Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
- Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
- Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
- Wojciech Włodarkiewicz: Lwów 1939. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2003. ISBN 978-83-11-10791-5.
- Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
- Rajmund Szubański: 4 Batalion Pancerny. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 73. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996. ISBN 83-87103-04-7.
- Andrzej Wesołowski (red.): Boje nad Wartą. 10 Kaniowska Dywizja Piechoty i Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej. Opracowania i dokumenty. tom 1. Warszawa-Sochaczew-Zduńska Wola: Wydawnictwo Tetragon, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola, 2021. ISBN 978-83-66687-07-3.
- Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.