91 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych to jednostka rozpoznawcza Wojska Polskiego z okresu II RP.
Kompania została utworzona w dniach 23–24 marca 1939 roku w garnizonie Brześć, w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem „czerwonym” przez 4 batalion pancerny, z przeznaczeniem dla Armii „Łódź” – 10 Dywizji Piechoty. W skład jej wyposażenia wchodziło 13 czołgów rozpoznawczych TK-3, uzbrojonych w 7,92 mm ckm.
91 skczr w kampanii 1939 r.
28 marca 1939 roku kompania została załadowana na wagony i przewieziona koleją do Łodzi. Tam została przydzielona do 10 Dywizji Piechoty i w jej składzie przemaszerowała do miejscowości Męka, znajdującej się pod Sieradzem. Kolejne miesiące poświęcono na szkolenie oraz integrację rezerwistów z kadrą kompanii, a także na poprawę stanu technicznego sprzętu, przy wsparciu 10 batalionu pancernego ze Zgierza.
Zmieniające się koncepcje dotyczące wykorzystania 10 Dywizji wpłynęły na dalsze przemieszczenia pododdziału: 15 lipca kompania została wysunięta w kierunku granicy do Hanulina pod Kępnem, a 28 sierpnia przeniesiono ją do Doruchowa, gdzie weszła w skład tworzonego Zgrupowania płk. Jana Zientarskiego. W momencie wybuchu wojny kompania otrzymała zadanie osłony prawego skrzydła zgrupowania.
Rano 1 września jeden z plutonów prowadził rozpoznanie pod Ostrowem Wielkopolskim, a podczas powrotu natknął się na niemiecki patrol konny, który rozproszył, zdobywając kilku jeńców. Drugi pluton monitorował teren koło Mikorzyna, kontrolując kierunek z Kępna na Grabów. Następnie cała kompania zabezpieczała odwrót Zgrupowania płk. Zientarskiego w kierunku rzeki Prosny, w pobliżu lasów koło Ostrzeszowa. Nazajutrz jeden pluton otrzymał zadanie wsparcia batalionu I/28 pułku Strzelców Kaniowskich, który od rana toczył walki pod Węglewicami nad Prosną. Pozostała część kompanii została w lesie na wschód od Grabowa, pełniąc rolę odwodu. Wieczorem cała kompania przemaszerowała w kierunku Głuszyny – Wojków. 3 września kompania opuściła skład Zgrupowania płk. Zientarskiego i została podporządkowana dowódcy 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Patrolując jednym plutonem w kierunku Kalisza, utrzymywała łączność z tylnymi strażami 25 Dywizji Piechoty. Pozostała część 91 kompanii wspierała kompanię 1/31 pułku piechoty, która obsadzała wieś Błaszki. Po zmroku kompania wycofała się w kierunku miejscowości Warta. Pluton techniczno-gospodarczy został zbombardowany w miejscowości Rossoszyca, gdzie zginął jeden podoficer, a dwóch strzelców zostało rannych, co spowodowało uszkodzenie pojazdów plutonu. Nocą z 3 na 4 września kompania przeszła na prawy brzeg Warty i otrzymała rozkaz wzmocnienia batalionu II/28 pułku piechoty, który zamykał szosę prowadzącą z Warty do Rossoszycy. Z powodu znacznego zużycia, na miejsce dotarło jedynie 9 czołgów. 5 września, w związku z dalszym zużyciem czołgów podczas obrony linii Warty, 91 kompania prowadziła ogień z wykopanych pozycji na skraju lasu (był to jeden z dwóch znanych przypadków użycia okopów czołgowych w 1939 roku). Drugi pluton, w składzie 4 TK-3, wsparł nieudane natarcie batalionu ON „Kępno” na wieś Mnichów. Po południu dowódca baterii 1/10 pal zwrócił się o pomoc w zabezpieczeniu jego armat, które zostały zajęte przez niemieckich piechurów. Zdecydowane uderzenie drugiego plutonu oraz własnej piechoty spowodowało odrzucenie przeciwnika, co umożliwiło zabezpieczenie i ewakuację dział, przy czym stracono jeden czołg. Podczas opuszczania pozycji nad Wartą wieczorem pozostawiono kolejny czołg, którego nie udało się naprawić. 6 września 91 skczr odjechała do Szadka, tracąc łączność z 10 DP. 7 września kompania w sile 7 czołgów przemaszerowała przez Lutomiersk do Antoninka. Tego dnia dwa wozy z drugiego plutonu wysłano wraz z cysterną, mając na celu zniszczenie mostu na Nerze między Lutomierskiem a Mirosławicami. Most ten był już jednak obsadzony przez pododdziały 85 pp niemieckiej 10 DP. Tankietki zostały trafione przez pociski z ukrytych działek przeciwpancernych i spalone. Po południu 91 skczr przemieściła się przez Zgierz i Łowicz do lasów pod Bolimowem. 8 września kompania, przechodząc przez Błonie, dotarła do stolicy, a po uzupełnieniu paliwa przeszła na prawy brzeg Wisły. Kapitan Stanisław Kraiński wraz z dowódcą drugiego plutonu udał się kilkoma sprawnymi samochodami do Brześcia w celu uzyskania wsparcia technicznego. Następnego dnia do stojącej w lesie Anin kompanii dotarł czołg przywieziony z Brześcia przez ppor. rez. Romana Okuszkę. 9 września por. Szuder nawiązał łączność z dowództwem 10 DP, gdzie otrzymał rozkaz wsparcia 1 pułku kawalerii KOP oraz batalionu II/31 ppSK w natarciu na północną część niemieckiego przyczółka na wysokości Góry Kalwarii. Na pozycji wyjściowej pod Świdrem, z powodu złego stanu technicznego czołgów, pozostały jedynie dwa czołgi, z trzech pozostałych, dwa wzięły udział w natarciu pomiędzy wałem wiślanym a rzeką, wspierając własne oddziały w wyparciu niemieckich pionierów z wsi Ostrowiec. Jeden czołg, uszkodzony w walce, został odholowany. Do 91 skczr 10 września dołączono resztki 32 skczr. Ten pododdział, liczący 90 ludzi i 9 wozów bojowych, otrzymał rozkaz odjazdu do stolicy. Uzupełnił on kompanię czołgów rozpoznawczych Dowództwa Obrony Warszawy. Ppor. Okuszko objął dowództwo 1 plutonu, a por. Waśkowski miał dowodzić plutonem techniczno-gospodarczym. Czołgi kompanii rozpoznawczej zostały użyte 26 września podczas powstrzymywania niemieckiego natarcia w rejonie torów kolejowych dworca Warszawa-Zachodnia. Pod ostrzałem artylerii niemieckiej czołgi wycofały się, odnosząc uszkodzenia. 29 września czołgi z 91 skczr zostały pozostawione na Wybrzeżu Kościuszkowskim, zgodnie z warunkami kapitulacji.
Organizacja i obsada etatowa
Obsada na dzień 1 września 1939 roku:
dowódca kompanii – kpt. Stanisław Kraiński (do 8 IX 1939, 1940 Katyń)
dowódca 1 plutonu – por. Jan Szuder (od 9 IX 1939 dowódca kompanii)
dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Bogdan Martini (do 8 IX 1939)
ppor. rez. Roman Radwan-Okuszko (od 9 IX 1939)
dowódca plutonu techniczno-gospodarczego – por. Bronisław Waśkowski
szef kompanii – st. sierż. Bronisław Benc
sierż. Michał Lesiuk († 3 IX 1939 Rossoszyca)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Rajmund Szubański: 4 Batalion Pancerny. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 73. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996. ISBN 83-87103-04-7.
Andrzej Wesołowski (red.): Boje nad Wartą. 10 Kaniowska Dywizja Piechoty i Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej. Opracowania i dokumenty, tom 1. Warszawa-Sochaczew-Zduńska Wola: Wydawnictwo Tetragon, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola, 2021. ISBN 978-83-66687-07-3.
Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.