91 Dywizjon Pancerny (91 dpanc)
91 Dywizjon Pancerny (91 dpanc) to jednostka rozpoznawcza Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
91 dpanc w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Dywizjon nie był częścią organizacji pokojowej armii. Został utworzony w dniach 24–25 marca 1939 roku w Brześciu, w ramach mobilizacji alarmowej dla Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czerwonym. Mobilizującą jednostką był 4 batalion pancerny.
W dniach 28-30 marca 1939 roku dywizjon został przetransportowany koleją do rejonu Sierpca, gdzie podporządkowano go dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Latem wymieniono rezerwistów zmobilizowanych w marcu. 8 sierpnia dywizjon, wraz z macierzystą brygadą, został przetransportowany w pobliże granicy, gdzie zajął pozycje obronne jako odwód Nowogródzkiej BK, w lesie koło Zielunia, na południe od Lidzbarka. W jej składzie walczył w kampanii wrześniowej 1939 roku.
Walki dywizjonu
1 września 1939 roku dwa plutony czołgów 91 dywizjonu przeprowadziły wypady na północny wschód, na styku Armii „Pomorze”. Pod Mrocznem jeden z plutonów wziął do niewoli trzech jeńców i zdobył motocykl. 2 września pluton samochodów pancernych, wspólnie z szwadronem 27 pułku ułanów, przeprowadził rozpoznanie w kierunku pozycji 20 Dywizji Piechoty, a wieczorem cały dywizjon zajął pozycje wyjściowe na północ od Żuromina. 3 września, o świcie, z rejonu wsi Zalesie, szwadron samochodów pancernych wspólnie z 27 pułkiem wyparł z Petrykozów oddział niemieckiej 217 DP, a szwadron czołgów wspierał atakujący w kierunku Kuczborka 4 pułk strzelców konnych. Kontratak czołgów i strzelców konnych odniósł sukces, zdobywając 2 armaty ppanc, 2 samochody oraz kilkadziesiąt rowerów. Szwadron poniósł straty w postaci 2 rannych oraz uszkodzeń sprzętu. Z powodu wycofania całej Armii „Modlin”, w tym Nowogródzkiej BK, 4 września, szwadron czołgów osłaniał przemarsz brygady. Wieczorem 4 września cały 91 dywizjon pancerny skoncentrował się w Sierpcu.
5 września, od południa, szwadron czołgów koło Bielska na trasie Płock-Ciechanów osłaniał marsz odwrotowy jednostek 20 Dywizji Piechoty spod Mławy. 6 września 91 dpanc. odjechał do Płocka, gdzie przekroczył most na Wiśle i zatrzymał się na postój w lasach koło Łącka. 8 września dywizjon kwaterował w rejonie Sannik. W dniach 8-11 września dywizjon przemieścił się przez Puszczę Kampinoską, Modlin, Jabłonnę do okolic Wiązownej. Po przemarszach większość czołgów TK-3 oraz część samochodów pancernych wymagała remontu i przeglądów. 91 dywizjon został podporządkowany dowódcy Kresowej Brygady Kawalerii, z którą miał podjąć likwidację niemieckiego przyczółka naprzeciw Góry Kalwarii. 11 września prowadzono naprawy i remonty wozów bojowych, a część z nich patrolowała szosę z Kołbieli do Góry Kalwarii i Garwolina. 12 września dywizjon, wspólnie z piechotą ze składu 10 Dywizji Piechoty, uderzył w kierunku Sobień Murowanych, na broniący ich niemiecki batalion I/66 pp zmot. Szwadron samochodów pancernych wdarł się wraz z piechotą do lasu na południe od szosy z Osiecka. Z powodu gęstości drzewostanu pojazdy utknęły, a szwadron stracił dwa pojazdy, a jeden został uszkodzony. Na początku natarcia szwadron czołgów w sile 10 tankietek ugrzązł w sypkim piasku i, pod ostrzałem niemieckich dział przeciwpancernych, stracił jeden czołg, po czym wycofał się. W godzinach popołudniowych dywizjon odjechał do Kołbieli, gdzie koncentrowała się Nowogródzka BK. 91 dywizjon, wraz ze szwadronem kolarzy Nowogródzkiej BK, rano 13 września prowadził rozpoznanie w kierunku Siennicy. Przed południem 13 września dywizjon wszystkimi pojazdami bojowymi wtargnął do Siennicy, zaskakując niemiecki zmotoryzowany podjazd ze składu 11. DP, który dysponował samochodami pancernymi, armatami ppanc. oraz piechotą na ciężarówkach. Unieruchomiono jeden niemiecki samochód pancerny i zniszczono ciężarówkę, a piechotę odrzucono poza miasteczko. Sukces 91 dywizjonu wykorzystał 26 pułk ułanów, zdobywając sąsiednią wieś Grabowilk. Dywizjon utracił dwa TK-3.
14 września dywizjon przemieścił się do lasu koło wsi Polesie Rowskie. Następnie, bocznymi drogami wzdłuż Wisły, dotarł do szosy lubelskiej na południe od Ryk. Dwa czołgi TK-3 nie wytrzymały trudnego terenu i zostały porzucone na trasie marszu. Dalszy marsz dywizjon odbył po szosie w kierunku Kocka. Do Baranowa nad Wieprzem 91 dpanc. dotarł z 6 czołgami i 3 samochodami pancernymi wz. 34I. Dywizjon, wraz ze szwadronem kolarzy, osłaniał tabory macierzystej brygady. Przemieszczając się przez Rejowiec i Grabowiec, dywizjon osiągnął 21 września rejon Komarowa. Realizując rozkaz dowódcy Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa, 91 dywizjon, działając pozostałymi pojazdami pancernymi, walczył w siłach głównych Nowogródzkiej BK. 22 września, wspólnie z ułanami, przełamał obronę niemiecką we wsiach Krynice i Dzierążnia przy szosie Tomaszów Lubelski-Zamość. W trakcie dalszego marszu w kierunku Krasnobrodu, z powodu ugrzęźnięcia części tankietek w rozmiękłych polnych drogach, porzucono je. Po zdobyciu 23 września w opanowanym przez brygadę Krasnobrodzie samochodów, ciągników i motocykli, utworzono „grupę pancerno-zmotoryzowaną”. Maszerując w ślad za kawalerią w dniach 24-26 września, po bezdrożach Puszczy Solskiej oraz przez zalesione wzgórza Roztocza, grupa zużyła większość paliwa. Uzupełniono ją pozyskiwaną naftą, jednak brak paliwa zmusił do pozbycia się pojazdów pomocniczych. Do rejonu Władypola grupa dotarła bez walk, ale przywiozła jeden czołg TK-3 oraz dwa samochody pancerne wz. 34I. W trakcie walk Nowogródzkiej BK z sowiecką 34 Dywizją Kawalerii, 27 września pancerniacy kontratakowali na sowiecką kawalerię w osłonie wycofującego się 27 pułku ułanów, tracąc w ogniu dział przeciwpancernych jeden czołg oraz jeden samochód pancerny. W trakcie odwrotu ostatni samochód pancerny ugrzązł w śliskim jarze koło wsi Bolanowice, gdzie został zniszczony. Rozkazem gen. Andersa jednostki brygady, w tym 91 dywizjon pancerny, zostały rozwiązane. Większość żołnierzy dostała się do niewoli sowieckiej.
Struktura i obsada personalna dywizjonu
Obsada personalna we wrześniu 1939
- dowódca dywizjonu – mjr br. panc. Antoni Śliwiński († 1940 Charków)
- adiutant dywizjonu – por. br. panc. Piotr Wiktor Godziszewski († 1940 Charków); (kpt. Juliusz Neyman)
- dowódca szwadronu czołgów – kpt. br. panc. Grzegorz Rodziewicz
- dowódca I plutonu – por. br. panc. Roman Kałuża († 1940 Charków); (por. Jan Pyziel)
- dowódca II plutonu – por. kaw. Jan Emanuel Wejtko († 1940 Charków); NN
- zastępca dowódcy plutonu – kpr. Jerzy Bułhak
- dowódca szwadronu samochodów pancernych – kpt. br. panc. Juliusz Adolf Neyman († 1940 Charków) (por. Roman Kałuża)
- dowódca I plutonu – por. br. panc. Leszek Franciszek Romański († 1940 Charków)
- dowódca II plutonu – por. br. panc. Jan Pyziel († 1940 Katyń) (por. Jan Wejtko)
- dowódca plutonu techniczno-gospodarczego – ? ; (por. Piotr Godziszewski)
5 października 2007 roku Minister Obrony Narodowej pośmiertnie mianował oficerów zamordowanych w Charkowie i Katyniu na kolejne stopnie.
Organizacja wojenna dywizjonu pancernego
Podstawowym uzbrojeniem dywizjonu było trzynaście czołgów rozpoznawczych TK-3 oraz osiem samochodów pancernych wz. 1934.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
- Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
- Janusz J. Magnuski: Samochody pancerne Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1993, ISBN 83-86028-00-9, OCLC 834071453. Brak numerów stron w książce.
- Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
- Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
- Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
- Rajmund Szubański: 4 Batalion Pancerny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 73. ISBN 83-87103-04-7.
