9 Regiment Pieszy Raczyńskiego

Był to oddział piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Regiment został utworzony jako Regiment Dragonów Fundacji Raczyńskich. W 1776 roku przeszedł na formację spieszonych. Filip Nereusz Raczyński nabył jego szefostwo, a w 1779 roku regiment został przekształcony w 9 Regiment Pieszy Koronny.

Sejm 1776 roku wprowadził nowy etat wojskowy, znacznie zmieniając jego strukturę organizacyjną. Regiment miał składać się z 6 kompanii, z łączną liczbą etatowych 353 żołnierzy, a w praktyce w 1778 roku liczył 349 żołnierzy. W 1786 roku etat pozostał na poziomie 353 żołnierzy. Regiment wchodził w skład Dywizji Wielkopolskiej.

W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i żołnierzy, odbierając broń krótką podoficerom, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.

W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, z wyjątkiem regimentu gwardii, który pozostał bez numeru.

Regiment często określano jako „Regiment Pieszy Filipa Raczyńskiego”. Przez większą część swojego istnienia nosił numer 9, nadany w 1789 roku. Jednak na krótko zmieniał numer dwukrotnie: najpierw w 1790 roku na 10, a w styczniu 1792 roku powrócił do numeru 9. Po raz drugi zmienił numer na 7 w 1794 roku, by w czasie insurekcji kościuszkowskiej znów przywrócić numer 9.

Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały istnienie regimentu złożonego z dwunastu kompanii podzielonych na trzy bataliony, w tym jeden grenadierski oraz dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. Tylko w 1790 roku regiment został rozbudowany o dwie kompanie. Tuż przed wojną w obronie Konstytucji 3 maja 9 regiment piechoty pod dowództwem Franciszka Raczyńskiego liczył 1347 żołnierzy.

Liczebność regimentu wynosiła w 1792 roku 1417 osób, w marcu 1794 – 709, a we wrześniu 1246 żołnierzy.

Regiment w powstaniu kościuszkowskim

W marcu 1794 roku regiment miał około 650 żołnierzy. W czerwcu jego I batalion liczył 400 żołnierzy, a II batalion – 370. Na początku września oba bataliony wchodziły w skład dywizji gen. lejtn. Poniatowskiego, licząc łącznie 1246 ludzi. 30 października, po przyjęciu 207 kantonistów i stracie 57 żołnierzy, regiment liczył 867 żołnierzy, z 552 karabinami w uzbrojeniu.

Podczas powstania regimentem dowodził płk Karol Gordon, którego zastępcą był ppłk Franciszek Jounga, a później ppłk Zygmunt Tolkmit. W regimencie służyli również majorowie: Ossowski, Hieronim Bronicki oraz Rafał Moraczewski. Służyli tam także kpt. Gordon, kpt. Siemianowski, kpt. Lemański, sztabskpt. Gisiler, por. Krzycki, sztabskpt. Grabski oraz por. Chądzyński i por. Antoni Grekowicz. Kpt. Józef Trzebiński, były konfederat barski, z powodu wieku nie brał udziału w powstaniu.

Barwy regimentu

Po 1776 roku regiment nosił wyłogi chabrowe oraz srebrne guziki.

W roku 1789 nastąpiła istotna zmiana w kroju i kolorze mundurów piechoty, które składały się z granatowej kurtki zimowej z różowymi wyłogami i srebrnymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem, a latem munduru sukiennego białego z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego białymi guzikami. Żołnierze nosili długie białe spodnie wkładane do wysokich butów węgierskiego kroju oraz okrągłe filcowe kołpaki z pąsowym wierzchem i mosiężną blachą z orłem. Dodatkowo nosili halsztuki i czarne naramienniki z nicianym kutasem, a w codziennym stroju koszary – kitle i furażerki. Mundury były bardziej komfortowe i zapewniały większą swobodę ruchów. Oficerowie mieli czapki obszyte czarnym barankiem i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura wynosił 111 zł.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej wyłogi były różowe, a guziki srebrne.

Żołnierze regimentu

Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Szef regimentu, związany z dużymi poborami, często pełnił funkcję synekury. Szef miał prawo do fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów. Do 1789 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów, w tym: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. Kapitanowie sztabowi zastępowali szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami. W kompaniach do 1790 roku było trzech kapitanów, sześciu poruczników oraz sześciu chorążych, co łącznie dawało 25 oficerów, nie licząc kapelana.

W 1790 roku wprowadzono drugiego majora, ponownego trzeciego kapitana sztabowego, siódmego i ósmego porucznika oraz siódmego i ósmego chorążego i ośmiu podporuczników. Nie wiadomo, czy w 1790 roku pojawił się drugi adiutant, jak w innych regimentach, jednak w styczniu 1793 roku został nim por. Jan Krzycki, co zwiększyło liczbę etatowych oficerów do 40.

W 1771 roku Filip Raczyński przejął szefostwo (jeszcze regimentu dragonów) od Hieronima Wielopolskiego i pełnił tę funkcję aż do czasów powstania kościuszkowskiego.

Szef regimentu:
Filip Nereusz Raczyński (starosta mościcki, gen. mjr 2 marca 1768)

Pułkownicy:
Ludwik Ferdynand de Tiedemann,
Marcin (Maciej) Gisler (Giesler) (do 12.10.1791),
Karol Gordon (28 września 1791–4 maja 1793, ciężko ranny 27 sierpnia 1794).

Walki regimentu

9 Regiment Pieszy Koronny brał udział w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej, prowadzonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Szefem był Filip Nereusz Raczyński, a stan osobowy wynosił 1440 ludzi. Po zwycięstwie targowiczan Raczyński pozostał na stanowisku szefa regimentu, które stracił dopiero w 1794 roku, po czym osiedlił się w Głogowie.

Jeden batalion 9 Regimentu Pieszego Koronnego wziął udział w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794). Szefem był gen. Filip Nereusz Raczyński, a stan osobowy wynosił 400 ludzi.

Bitwy i potyczki:

bitwa pod Zieleńcami (17 czerwca 1792),
Włodzimierz (7 lipca),
bitwa pod Szczekocinami (6 czerwca 1794),
Chełm (8 czerwca),
bitwa pod Gołkowem (9 lipca),
bitwa pod Raszynem (10 lipca),
Wola (27 lipca),
Górce (14 sierpnia),
Marymont (26 sierpnia),
Wawrzyszew (27 sierpnia),
Wola (28 sierpnia),
Bielany (1 września).

Hierarchia regimentu

Regiment przez większość swojego istnienia nosił numer 9. Na początku 1790 roku zmieniono mu numer na 10, a na początku 1794 roku na 7. Z chwilą wybuchu powstania kościuszkowskiego powrócił do numeru 9.

Schemat:
regiment dragonów Fundacji Raczyńskich (-1776) → regiment pieszy Fundacji Raczyńskich nr 9 (1776 – 1786) → regiment 9 pieszy Raczyńskiego (1786 – 1790) → regiment 10 pieszy Raczyńskiego (1790 – 1794) → regiment 7 pieszy Raczyńskiego (1794) → od 1794 regiment 9 pieszy Raczyńskiego ↘ rozformowany w 1795.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.

Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.

Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.

Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.

Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.

Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.

Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.

Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.

Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.