9 Pułk Artylerii Ciężkiej (9 pac)
9 Pułk Artylerii Ciężkiej to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego, która funkcjonowała w czasie II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony 8 września 1922 roku w wyniku połączenia I dywizjonu 9 pułku artylerii ciężkiej, 30 Syberyjskiego dywizjonu artylerii ciężkiej oraz I dywizjonu 8 pułku artylerii ciężkiej, które brały udział w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1919–1920. Dowództwo pułku oraz II i III dywizjon stacjonowały w Siedlcach, natomiast I dywizjon w Brześciu nad Bugiem. W lecie 1933 roku pułk przeniósł się do Włodawy, a jego dowództwo podporządkowane było 9 Grupie Artylerii. W pierwszej połowie 1939 roku pułk sformował 9 dywizjon artylerii ciężkiej (9 dac) dla 9 Dywizji Piechoty oraz dywizjony dla 20 i 30 Dywizji Piechoty. W drugiej połowie sierpnia 1939 roku zmobilizował 98 dac, a następnie rozwinięto dwa dywizjony 9 pac, które miały wspierać obronę Warszawy. I/9 pac brał udział w obronie pododcinka „Zachód”, natomiast II dywizjon nie dotarł do stolicy.
Formowanie i zmiany organizacyjne
9 pułk artylerii ciężkiej został sformowany 8 września 1922 roku poprzez połączenie I dywizjonu 9 pułku artylerii ciężkiej, 30 Syberyjskiego dywizjonu artylerii ciężkiej oraz II dywizjonu 8 pułku artylerii ciężkiej. Po zakończeniu działań wojennych, I dywizjon „wojenny” 9 pac przeszedł do tymczasowego miejsca postoju w okolicach Połoczany, a następnie 8 września 1922 roku wrócił do stałego miejsca postoju w Brześciu nad Bugiem, stając się I dywizjonem „pokojowym” 9 pułku artylerii ciężkiej.
Po bitwie w Bydgoszczy, II/15 pułk artylerii ciężkiej przeszedł częściową reorganizację. 5 bateria pod dowództwem ppor. Antoniego Kocimskiego została włączona do 4 baterii, podczas gdy bateria porucznika Pinieckiego pozostała 5 baterią. Dywizjon przekształcono w 30 Syberyjski dywizjon artylerii ciężkiej, a we wrześniu 1921 roku przeniesiono go do Białej Podlaskiej. 15 listopada 1921 roku dywizjon przeszedł do Siedlec jako II dywizjon 9 pułku artylerii ciężkiej, zachowując dotychczasową numerację baterii.
W styczniu 1921 roku I dywizjon „wojenny” 4 pułku artylerii ciężkiej zajął okolice Ostrołęki, gdzie został przekształcony na 4 dywizjon artylerii ciężkiej. W połowie maja dywizjon przeniesiono do Kalisza, a w październiku stał się I dywizjonem „toruńskiego” 8 pułku artylerii ciężkiej. Ostatecznie wiosną 1922 roku wszedł w skład „pokojowego” 9 pułku artylerii ciężkiej jako jego III dywizjon, zmieniając numerację baterii. 1 bateria zmieniła numer na 7, 2 bateria na 8, a 9 bateria na 9. Dywizjon przybył do Siedlec 15 kwietnia 1922 roku.
Za udział w walkach „wojennych” 7 żołnierzy odznaczono Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, a 26 oficerów oraz 44 szeregowców uhonorowano Krzyżem Walecznych. 4 grudnia trąbka I dywizjonu została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.
Pułk w okresie pokoju
Zakwaterowanie
Na początku pułk stacjonował w garnizonie Siedlce, a I dywizjon był detaszowany w garnizonie Brześć (Okręg Korpusu nr IX). Latem 1933 roku jednostka przeniosła się do Włodawy, gdzie zajmowała koszary po byłej carskiej 17 Brygadzie Artylerii Polowej, oddalone o około 1,5 km od granic miasta. Koszary miały charakter barakowy, a jedynymi murowanymi budynkami były sztab pułku oraz wartownia. Działownie były drewniane i nie spełniały ówczesnych norm. W 1936 roku wzniesiono trzypoziomowy budynek koszarowy, w którym znalazły się sale wykładowe oraz nowa świetlica pułkowa.
Szkolenie
Każdego roku do pułku wcielano około 400 poborowych, głównie z województwa pińskiego, a także z województw lubelskiego, łódzkiego, kieleckiego i warszawskiego. Okres podstawowego szkolenia trwał około 12 tygodni, z czego pierwsze 4 tygodnie poświęcone były zagadnieniom ogólnowojskowym, a kolejne na szkolenie w baterii. Pod koniec maja żołnierze młodego rocznika składali przysięgę. Dalsze szkolenie odbywało się w bateriach, obejmując m.in. musztrę oraz jazdę konną. Strzelanie z broni małokalibrowej odbywało się na „nizie pod Skarpą”, a strzelanie z karabinów na strzelnicy za północnym ogrodzeniem koszar. Strzelania bojowe z dział były realizowane na poligonie brzeskim oraz na poligonie w Powórsku. Letnie manewry kończyły etap szkolenia, a starszy rocznik odchodził do cywila.
Jesienią około 50 żołnierzy młodszego rocznika wysyłano do pułkowej szkoły podoficerskiej, gdzie szkolenie trwało około 4 miesięcy. Oprócz tego, część żołnierzy uczestniczyła w krótkotrwałych kursach specjalistycznych. W zimie szkolenie w bateriach bojowych zamierało, a pododdziały skupiały się na konserwacji sprzętu i pielęgnacji koni.
Święta w pułku
Początkowo pułk obchodził swoje święto 29 czerwca, w rocznicę utworzenia I dywizjonu w 1919 roku. 19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych ustalił dzień 8 września jako datę święta pułkowego, w związku z rocznicą złączenia trzech dywizjonów. 12 kwietnia 1937 roku zmieniono datę święta pułkowego z 8 września na 29 czerwca.
Struktura pułku i uzbrojenie
W 1923 roku w skład pułku wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej. W latach 1924–1925 w strukturze pułku działała detaszowana 9 kompania artylerii pieszej. W pułku znajdowały się armaty 105 mm oraz haubice 155 mm, które w czasie wojny polsko-bolszewickiej były początkowo wyposażone w sprzęt państw zaborczych, a następnie w francuskie armaty i haubice. Przed wybuchem II wojny światowej do pułku zaczęły docierać nowe armaty i haubice.
9 pac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja w pułku
Pułk był jednostką mobilizującą, odpowiedzialną za przygotowanie i przeprowadzenie mobilizacji jednostek zarejestrowanych w tabeli mobilizacyjnej pułku. W ramach mobilizacji alarmowej, dowódca pułku był odpowiedzialny za:
- 9 dywizjon artylerii ciężkiej typ II,
- pluton taborowy nr 9,
- 20 dywizjon artylerii ciężkiej typ II,
- pluton taborowy nr 20,
- 30 dywizjon artylerii ciężkiej typ II,
- pluton taborowy nr 30,
- 98 dywizjon artylerii ciężkiej typ I,
W ramach I rzutu mobilizacji powszechnej:
- dowództwo 9 pułku artylerii ciężkiej,
- I dywizjon 9 pułku artylerii ciężkiej typ I,
- II dywizjon 9 pułku artylerii ciężkiej typ I,
W II rzucie mobilizacji powszechnej:
- polowy szpital weterynaryjny nr 91,
- polowy szpital weterynaryjny nr 92,
- pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 9 dla dowódcy Okręgu Korpusu Nr IX.
23 marca 1939 roku szef Sztabu Głównego ogłosił mobilizację jednostek czerwonych na obszarze Okręgu Korpusu Nr IX. W trakcie mobilizacji alarmowej w sierpniu, 9 pac zmobilizował 98 dac, a w mobilizacji powszechnej pułk sformował planowane pododdziały oraz skierował nadwyżki rezerwistów do Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 2 w Chełmie Lubelskim. Podczas mobilizacji brakowało radiostacji dla baterii i dywizjonów pułku.
Działania bojowe
Na początku września 1939 roku pułk, w składzie dwóch dywizjonów, został skierowany do obrony Warszawy. Jako pierwszy, 3 września, do stolicy dotarł I dywizjon. 5 września wyjechało dowództwo pułku oraz sztab II dywizjonu. Transporty kolejowe prowadziły przez Brześć n/Bugiem, Łuków i Siedlce do Warszawy. 8 września ppłk Adam Dzianott zgłosił się do Dowództwa obrony Warszawy, a 10 września został mianowany dowódcą artylerii Odcinka Warszawa-Zachód. Dowództwo 9 pac stało się dowództwem artylerii odcinka. 12 września ppłk Dzianott odesłał tabory pułku do OZAC nr 2 w Chełmie jako zbędne w obronie stolicy. Dowódca II/9 pac mjr Franciszek Szmid, ponieważ jego baterie nie dotarły do Warszawy, objął stanowisko dowódcy II/5 pal. 9 pac, z wyjątkiem II dac, walczył aż do kapitulacji Warszawy.
I dywizjon 9 pac
W obronie Warszawy
I dywizjon 9 pac został zmobilizowany w okresie od 31 sierpnia do 3 września. Jako pierwsza do transportu załadowana została 3 bateria, a następnego dnia pozostałe baterie i dowództwo dywizjonu. Transporty przemieszczały się przez Brześć n/Bugiem, Siedlce, a przed Mińskiem Mazowieckim wyładowano je z powodu bombardowań. 6 września dywizjon dotarł do lasu koło Wawra, a 8 września zajął stanowiska ogniowe w Warszawie. 9 września dywizjon ostrzelał sztab niemieckiej 4 Dywizji Pancernej, zadając mu straty. 10 września zainstalowano punkt obserwacyjny 3 baterii w Ogrodach Ulrycha. Z powodu braków amunicji, wprowadzone zostały ograniczenia, co znacznie wpłynęło na efektywność działania dywizjonu. 28 września I/9 pac złożył broń.
II dywizjon 9 pac
Dywizjon osiągnął gotowość 5 września; jako pierwsze transportem kolejowym wyjechało dowództwo dywizjonu wraz z kolumną amunicyjną. Dotarli oni do Warszawy, gdzie brali udział w obronie. 4 bateria haubic została załadowana do transportu, ale w wyniku nalotu lotniczego poniosła straty. Po wyładowaniu, dywizjon przemieścił się do Chełma Lubelskiego, a 8 września 4 i 5 bateria dotarły do Chełma po marszu pieszym.
Udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
Wszystkie trzy baterie przydzielono do XIII Brygady Piechoty, Dywizji Kombinowanej. Dowódcą dywizjonu był mjr Adam Jankowski. II/9 pac maszerował z XIII BP, a nocą 21/22 września wspierał 43 pułk piechoty w natarciu na Łaszczów. 22 września 4 bateria wsparła 44 pułk piechoty ogniem skierowanym na pozycje niemieckie, niszcząc 2 niemieckie działa. Dywizjon wycofał się z XIII BP, a 26 września 4 bateria dostała się do niewoli niemieckiej, 6 bateria do niewoli sowieckiej.
Symbole pułkowe
Sztandar
Nadanie sztandaru miało miejsce 17 lutego 1938 roku, a wręczenia dokonał marszałek Edward Śmigły-Rydz w Zamościu 17 lipca 1938 roku.
Powojenne losy sztandaru: Po wybuchu wojny sztandar dotarł do Warszawy. Dowódca pułku wydał rozkaz wycofania taborów do Ośrodka Zapasowego Artylerii nr 2 w Chełmie Lubelskim. Część wozów, w tym ten ze sztandarem, odłączyła się i ukryła go u rolnika Piotra Suszki. Sztandar został zamurowany, a następnie przekazany do Muzeum Wojska Polskiego w 1947 roku.
Odznaka pamiątkowa
10 grudnia 1930 roku minister spraw wojskowych zatwierdził wzór odznaki pamiątkowej 9 Pułku Artylerii Ciężkiej. Odznaka miała kształt równoramiennego krzyża z czterema srebrnymi orłami, a w centralnej części znajdował się wizerunek krzyża Orderu Virtuti Militari. Wykonawcą odznak był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Trąbka
Przed nadaniem sztandaru, funkcję znaku pułkowego pełniła trąbka sygnałowa I dywizjonu. 4 grudnia 1920 roku marszałek Józef Piłsudski udekorował trąbkę Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.
Po wojnie, trąbkę ukryto w skrzynce, a po wojnie została odkopana i przekazana do Muzeum Wojska Polskiego w 1959 roku.
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Tradycje pułku kultywuje 2 dywizjon artylerii samobieżnej 5 Lubuskiego pułku artylerii w Sulechowie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Artemi Andzaurow: Zarys historii wojennej 9-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Igor Błagowieszczański. Artyleria Wojska Polskiego w latach 1918–1939. Zakończenie. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (71), s. 203-250, 1974. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
Eugeniusz Piwowarski. Przebieg i wyniki częściowej mobilizacji alarmowej z 23 marca 1939 r.. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 1-2 (151-152), 1995. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. ISSN 0043-7182.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wydanie II poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Andrzej Szczepański: 9 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 67. ISBN 83-87103-57-8.
Włodzimierz Wierzbicki (red.), Bronisław Skarżyński (red.), Jan Waszczuk (red.): Korpus Poleski (jednodniówka). Brześć nad Bugiem: Okręg Korpusu Nr IX, 1928.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Piotr Zarzycki. Artyleria piesza w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (187), 2001. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281.