9 Oszmiańska Brygada AK była polskim oddziałem partyzanckim należącym do Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Na czele brygady stał chor. Jan Kolenda, znany pod pseudonimem „Mały”.
W lipcu 1944 roku, w ramach Zgrupowania nr 3 Okręgu AK Wilno, brygada uczestniczyła w Operacji „Ostra Brama”. Przez kilka dni jej żołnierze kwaterowali w Dukielach, w gminie Rudomino, a ich liczba wynosiła około 300 partyzantów.
O godzinie 6:00, 18 lipca 1944 roku, na obrzeżach Puszczy Rudnickiej, 9 Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane jednostki Armii Czerwonej.
Formowanie
Na początku kwietnia 1944 roku polskie oddziały partyzanckie działające w Inspektoracie „F” znacznie zwiększyły swoje liczebność, przekształcając się w brygady. Z IV oddziału partyzanckiego, pod dowództwem chor. Jana Kolendy ps. „Mały”, powstała 9 Brygada Armii Krajowej.
Pod koniec kwietnia wyznaczono miejsce koncentracji Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej, które miało odbyć się w okolicach miejscowości Klewica, Graużyszki i Wojsznaryszki. 9 Brygada stawiła się na to wezwanie, zajmując miejsce w Graużyszkach, gdzie liczyła około 90 uzbrojonych żołnierzy–partyzantów.
Działania brygady
W kwietniu 1944 roku brygada przeprowadziła szereg akcji. 15 kwietnia zajęła litewską wieś Knistuszki, rozbrajając członków tamtejszej samoobrony. Następnego dnia stoczyła potyczkę z niemiecko-litewską ekspedycją karną.
12 maja w Graużyszkach odbyła się odprawa koordynacyjna dowódców brygad Zgrupowania nr 3. Wzięli w niej udział również przedstawiciele okręgu, w tym komendant ppłk „Wilk”. Plan działania, przedstawiony przez mjr „Jaremę”, zakładał rozbicie czterech kompanii z korpusu posiłkowego gen. Plechaviciusa, stacjonujących w Murowanej Oszmiance. Brygada miała zabezpieczać i osłaniać tę akcję.
W pierwszej dekadzie czerwca brygady Zgrupowania nr 3 otrzymały rozkaz zlikwidowania posterunku litewskiej policji w Holszanach, zlokalizowanego w budynku szkoły. 9 Brygada pozostawała w odwodzie, a akcja była zaplanowana na 8 czerwca z rozpoczęciem o godzinie 23:00. Niestety, przed tym czasem do Holszan przybyła kolumna pięciu niemieckich czołgów, co spowodowało odwołanie akcji, ponieważ rozpoczęcie walki groziłoby zniszczeniem wielu zabudowań w mieście.
Po nieudanej akcji w Holszanach, brygada zajęła tereny wokół Kucewicz, gdzie doszło do starcia z sowieckimi partyzantami, którzy według polskich relacji rabowali wieś Kucewicze. W skład tych jednostek wchodziła brygada sowieckich partyzantów im. Gastełło Manochina oraz 1 Witebska Brygada Potapienki. 5 czerwca przekroczyli Wilię i zbliżyli się do Krewa. Walki toczono również pod Tołmuciszkami. Z meldunku Manochina wynika, że dwie brygady sowieckie były zmuszone do wycofania się z tych terenów w wyniku działań przeważających sił polskich. 13 czerwca 1944 roku sowieccy partyzanci, po oderwaniu się od walki z brygadami polskimi, według meldunku Manochina, przeszli 60 km i dotarli do Wojstomu. W swoim raporcie Manochin podkreślił, że tereny Oszmiańszczyzny w czerwcu 1944 roku „były kontrolowane przez białopolaków, którzy przeprowadzili znaczną pracę w organizowaniu wrogiego nam podziemia”.
W sumie, od kwietnia do czerwca 1944 roku, brygada przeprowadziła dziewięć akcji bojowych.
Działania w okresie Akcji „Burza”
Na koniec czerwca brygada weszła w skład Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Na początku lipca na te tereny przybyły oddziały sowieckiej partyzantki, które zażądały złożenia broni przez polskie jednostki. Prawdopodobnie to uniemożliwiło 9 Brygadzie przeprowadzenie dywersji i sabotażu w ramach akcji „Burza”. W związku z przyspieszonym natarciem sowieckim brygada przesunęła się w kierunku Wilna, przygotowując się do ataku na to miasto.
Walki w ramach operacji „Ostra Brama”
9 Brygada wyruszyła ze Szwajcar na pozycje wyjściowe do natarcia usytuowane na południowym skraju wsi Góry. Otrzymała rozkaz ataku w kierunku Rossy, a rozpoczęcie natarcia zaplanowano na godzinę 24:00. W rzeczywistości atak miał miejsce o świcie 7 lipca. Brygada, bez większych strat, dotarła do bunkrów niemieckich w Hrybiszkach i zaatakowała je. Niemcy zaczęli się poddawać. Z bunkra wyszedł podoficer i kilku żołnierzy. „Mały”, nie spodziewając się podstępu, wyszedł na przód ze swoim gońcem. W tym momencie padła seria z karabinu maszynowego, a dowódca oddziału partyzanckiego zginął na miejscu. Ten incydent wstrzymał pomyślne natarcie polskie, a nieprzyjaciel rozpoczął ostrzał artyleryjski. Do akcji przystąpiły samoloty, co spowodowało, że 9 Brygada zaczęła się rozpraszać i cofnęła się.
Dowództwo objął por. Jan Dubiski ps. „Gracz”.
Obsada personalna
Dowódcy
chor. Jan Kolendo ps. „Mały”
kpt. Jan Dubiski ps. „Gracz”
zastępca dowódcy – ppor. Eugeniusz Stosuj ps. „Kozioł”
lekarz – dr Tadeusz Wiszniewski ps. „Hel”
łącznik – „Fiołek”
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz w: Mówią wieki nr 9/1986.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Wzmianka o 9 Oszmiańskiej Brygadzie AK w Tygodniku Wileńszczyzny