9 dywizjon artylerii konnej (9 dak) – to jednostka artylerii konnej Wojska Polskiego, która działała w II Rzeczypospolitej.
Na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku powstał 8 dywizjon artylerii konnej, który brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W czerwcu 1921 roku został przekształcony w 9 dywizjon artylerii konnej. W czasach pokoju dywizjon miał swoje miejsce stacjonowania w garnizonie Baranowicze, w Okręgu Korpusu Nr IX. W kampanii wrześniowej jednostka walczyła w składzie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii.
== Formowanie dywizjonu ==
9 dywizjon artylerii konnej powstał z przekształcenia 8 dywizjonu artylerii konnej w 1921 roku.
Formowanie 1 baterii konnej rozpoczęto na przełomie listopada i grudnia 1918 roku. Stała się ona podstawą 8 dywizjonu artylerii konnej, który był formowany latem 1920 roku. Pierwsza bateria (1/8 dak) powstawała w Górze Kalwarii, a 3 bateria w Poznaniu. 12 sierpnia Dowództwo Artylerii wydało rozkaz nr 135/Art. dotyczący utworzenia dowództwa dywizjonu oraz 2 baterii. Dowódcą dywizjonu został oficer armii austriackiej, Szwajcar ppłk Artur Buol, który 19 sierpnia objął dowództwo w Płońsku. 1 baterią dowodził por. Stanisław Brzezicki, 2 baterią por. Konstanty Rodziewicz, a 3 baterią kpt. Władysław Rogala-Rozwadowski. Każda z baterii dysponowała trzema działami.
Korpus oficerski był zróżnicowany, złożony z oficerów byłego wojska rosyjskiego oraz austriackiego, a także młodszych oficerów z polskich szkół. W dywizjonie służył również jeden oficer z byłej armii niemieckiej oraz jeden z Legionów Polskich. Korpus podoficerski również nie był jednorodny. 1 bateria miała w większości „królewiaków” – podoficerów z armii rosyjskiej, natomiast podoficerowie 2 baterii rekrutowali się z Centralnego Obozu Podoficerskich Szkół Artylerii w Toruniu. 3 bateria miała najsłabszą obsadę podoficerską, zaledwie kilku podoficerów. Szeregowi dywizjonu to ochotnicy, studenci oraz uczniowie warszawskich uczelni wyższych i średnich, a także poborowi.
== Walki baterii 8 dak o granice ==
Pierwsze strzały 8 dywizjonu artylerii konnej padły jeszcze przed jego formalnym utworzeniem. 1 sierpnia 1920 roku, pod Miastkowem, 1 bateria otworzyła ogień, wspierając szwadrony 8 Brygady Jazdy płk. Stanisława Skotnickiego. W trakcie bitwy warszawskiej kawalerzyści 8 BJ, nie mogąc zdobyć Ciechanowa, wycofali się do Płońska, gdzie toczyli ciężkie walki pod Wyżykami, w których wsparcie zapewnił im 8 dywizjon. 13 sierpnia pod Kołkami pękło działo z 1 baterii, co spowodowało śmierć jednego kanoniera i rany trzech kolejnych. W następnych dniach z dywizjonu została wydzielona 2 bateria, która wyruszyła z 9 Brygadą Jazdy w kierunku Mławy, aby odciąć od granicy pruskiej III Korpus Kawalerii Gaja Gaja. W walkach pod Ćwiklinem bateria straciła 9 rannych kanonierów oraz 5 zabitych koni. Następnego dnia bateria wzięła udział w nocnym boju w Smardzewie, a kolejnego dnia wsparła kawalerię pod Mateckiem i Gołkami, niszcząc działo nieprzyjaciela pod Mdzewem. 21 sierpnia oba plutony walczyły pod Żurominkiem.
Od 24 sierpnia cały dywizjon brał udział w pościgu za korpusem Gaja Gaja, jednak Sowietom udało się uniknąć okrążenia, a ich kawaleria przekroczyła granicę pruską. 28 sierpnia dywizjon wrócił w rejon Mławy, a 1 września został przetransportowany pociągami do rejonu Chełma Lubelskiego. Po wyładunku, maszerował pieszo do Mienian, a następnie 12 września ruszył pod Morozowicze, by walczyć z 1 Armią Konną. W pościgu za oddziałami Siemiona Budionnego dywizjon walczył pod Błudowem, wspierając szwadrony 108 pułku ułanów i przyczyniając się do rozbicia trzech sotni kozaków. Nad Słuczem dywizjon patrolował brzegi rzeki, a po pięciodniowym odpoczynku przeprawił się na drugi brzeg, zajmując 23 września stanowiska ogniowe w Zwiahlu. W jednym z wypadów 3 bateria kpt. Rozwadowskiego uratowała 108 pułk ułanów od rozbicia, natomiast 2 bateria wspierała 2 pułk ułanów pod Czyżówką.
Dywizjon uczestniczył również w zagonie na Korosteń. 8 października osłaniał 115 pułk ułanów przed atakami brygady baszkirskiej. 12 października dywizjon, w składzie 8 BJ, ruszył w kierunku Zwiahla. 2 bateria maszerowała w ugrupowaniu 2 pułku ułanów, a za nią znajdowały się dwa działa 3 baterii oraz 1 bateria. Pod folwarkiem Krasnogórka polskie oddziały wpadły w zasadzkę. W wyniku walki ciężko ranni zostali: ppłk Buol, kpt. Rozwadowski oraz 7 kanonierów; stracono 16 koni. Dowództwo dywizjonu objął por. Stanisław Żarczewski, który, nie mając wsparcia z artylerii, ruszył do szarży z częścią szwadronu ułanów, torując drogę 1 baterii do zajęcia stanowisk. Tego samego dnia w nocy w Rudni Baranowickiej 2 pułk ułanów został zaatakowany przez sowiecką piechotę. Ułani cofnęli się, odsłaniając pozycje dywizjonu. Artylerzyści otworzyli ogień ze wszystkich dział i karabinów maszynowych. Sytuacja była krytyczna, gdyż noc uniemożliwiała odróżnienie oddziałów nieprzyjaciela od własnych. Spieszone pułki polskiej jazdy przystąpiły do kontrataku, a dywizjon wspierał je ogniem. Były to ostatnie strzały 8 dywizjonu w tej wojnie. W kolejnych dniach dywizjon stacjonował w Toporkach, a następnie przemaszerował do Zwiahla, gdzie spędził dłuższy czas w Kurmaniu.
=== Mapy walk dywizjonu ===
=== Bilans walk ===
Łączne straty osobowe w wojnie polsko-bolszewickiej wyniosły 4 poległych oraz 27 rannych. Za bohaterskie czyny podczas walk 18 żołnierzy zostało odznaczonych Krzyżami Virtuti Militari V klasy. Krzyż Walecznych otrzymało 109 oficerów i żołnierzy, w tym jeden czterokrotnie, a sześciu dwukrotnie.
== 9 dak w okresie międzywojennym ==
=== Zakwaterowanie i podporządkowanie ===
W czasach pokoju dywizjon stacjonował w Baranowiczach. Był organicznym pododdziałem artylerii: 2 pułku artylerii konnej (1921), I Brygady Jazdy (1921), IX Brygady Jazdy (1921–1924), 9 Samodzielnej Brygady Kawalerii (1924–1929), Brygady Kawalerii „Baranowicze” (1929–1937) oraz Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (1937–1939). W zakresie fachowego wyszkolenia było podporządkowane dowódcy 9 Grupy Artylerii. Od 1937 roku dywizjon liczył cztery baterie, co związane było z ilością pułków w macierzystej brygadzie kawalerii.
W czerwcu 1921 roku, mimo sprzeciwu dowódcy dywizjonu, 8 dywizjon artylerii konnej został przemianowany na 9 dywizjon artylerii konnej. Na proporczyku dywizjonu widniały słowa: „Jaki chcecie numer dajcie – żeśmy dzielni pamiętajcie.”
=== Święta w dywizjonie ===
Społeczność Baranowicz miała wielki szacunek dla stacjonującego w ich mieście dywizjonu. W 1924 roku ofiarowano dywizjonowi „płomienie” do fanfar. Lokalne władze oraz mieszkańcy licznie uczestniczyli w imprezach, zabawach i uroczystościach organizowanych z okazji święta pułkowego oraz świąt państwowych. Cieszyły się one dużą popularnością, a zwłaszcza zawody konne, których zwieńczeniem było przyznanie pucharu honorowego oficerów artylerii konnej.
Większe uroczystości wiązały się ze świętem dywizjonu, obchodzonym 23 sierpnia, na pamiątkę połączenia trzech baterii pod dowództwem ppłk Artura Buola w 1920 roku w majątku Łomni pod Mławą. W trakcie obchodów wręczano odznaki artylerii konnej, organizowano zawody sportowe i zabawy. W Rodowodach artylerii konnej – Londyn 1964 – jako święto dywizjonu podano 12 października, co miało związek z ostatnią bitwą dywizjonu pod Krasnogórką, jednak dzień ten, mimo że był pamiętny dla dywizjonu, dotyczył jedynie składania kwiatów na grobie dowódcy dywizjonu, ś.p. ppłk Artura Buola w Korcu.
W dniach 27–29 września 1930 roku dywizjon obchodził uroczyście dziesięciolecie powstania. W ramach obchodów odsłonięto pomnik pierwszego dowódcy, podpułkownika Artura barona Buola, byłego oficera c. i k. armii, który kierował się dewizą: „Moja ojczyzna, to mój dywizjon artylerii konnej”. Ważnym wydarzeniem dla żołnierzy 9 dak było wręczenie dywizjonowi sztandaru w 1938 roku, ufundowanego przez społeczność Baranowicz oraz okoliczne ziemiaństwo.
== 9 dak w kampanii wrześniowej ==
=== Mobilizacja ===
Dywizjon został zmobilizowany 23 marca 1939 roku. Mobilizację przeprowadzono w garnizonie Baranowicze w ramach grupy „zielonej”. Zmobilizowano pododdziały dywizjonu oraz drużynę parkową uzbrojenia nr 941. W II rzucie mobilizacji powszechnej na bazie kadry dywizjonu utworzono Ośrodek Zapasowy Artylerii Konnej nr 3 we Włodawie. Następnie w dniach 26–30 marca dywizjon został przetransportowany w okolice Sierpca i Raciąża, gdzie prowadzono intensywne szkolenie oraz uzupełniano braki. W czerwcu dywizjon przebywał na poligonie artyleryjskim w Toruniu, gdzie odbywały się ostre strzelania. 8 sierpnia jednostka została przeniesiona w rejon Lidzbarka, gdzie jej zadaniem była osłona zachodniego skrzydła Armii „Modlin”. Dywizjon przygotował zakryte stanowiska ogniowe, a w trakcie prac przygotowawczych określono cele i wstrzelano nastawy do charakterystycznych punktów terenowych, co miało na celu szybką korekcję ognia oraz stawianie zapór ogniowych w obliczu zagrożenia, co było istotne w kontekście walki z bronią pancerną.
=== Działania wojenne ===
==== Walki i działania na terenie Mazowsza ====
W kampanii wrześniowej 1939 roku dywizjon, składający się z czterech baterii oraz kolumny amunicyjnej, walczył w składzie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Po rozpoczęciu wojny, niemieckie patrole rozpoznawcze przekroczyły granicę. 1 września dywizjon nie prowadził działań bojowych. 2 września, w godzinach popołudniowych, 2 i 3 bateria wsparły z pozycji ogniowych w rejonie Wierzbowa natarcie 4 pułku strzelców konnych na Narzym oraz dywizjonu 27 pułku ułanów na wieś Rywocina. Natarcie 4 psk zakończyło się niepowodzeniem, natomiast dywizjon 27 puł. opanował Rywociny, jednak w związku z odwrotem strzelców konnych do Sarnowa, zmuszony był wycofać się w ich ślad. 3 bateria wspierała 3 września 4 psk w walkach pod Kawęczynem z niemieckimi cyklistami oraz dozorem odcinka Kuczbork-Chojnowo. 2 bateria wspierała działania dywizjonu 27 pułku ułanów pod Sarnowem. Dowódca dywizjonu, ppłk Tadeusz Rohoziński, 4 września przybył do Płocka, aby organizować obronę artyleryjską przedmościa; w godzinach przedwieczornych do Płocka dotarła 2 bateria. Pozostała część dywizjonu biwakowała w lesie koło Jaźwina. W godzinach nocnych 1, 3 i 4 bateria przybyły do Płocka. 2 bateria w trakcie marszu była atakowana przez wrogie lotnictwo; zginęło 4 żołnierzy, a 3 zostało rannych, zginęło także 20 koni.
5 września 9 dak zajął stanowiska w Płocku-Radziwiu na lewym brzegu Wisły. Przejściowo na przedmościu płockim ppłk Rohozińskiemu podlegały inne oddziały artylerii przedmościa: 15 bateria artylerii konnej, 71 dywizjon artylerii lekkiej oraz bateria przeciwlotnicza. Pluton 4 baterii, wspólnie z 4 psk, 5 września wziął udział w wypadzie na Raciąż, skąd przyprowadzono haubice 100 mm pozostawione przez 20 pułk artylerii lekkiej. Nocą 8/9 września dywizjon odmaszerował przez Wyszogród do Puszczy Kampinoskiej i do Kazunia, a następnie ponownie na skraj Puszczy Kampinoskiej. 10 i 11 września 9 dak przeszedł przez Modlin, Jabłonnę, Starą Miłosną i dotarł do Wiązowny. 12 września, w związku z utworzeniem Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. W. Andersa, ppłk T. Rohoziński został dowódcą artylerii GOKaw. 13 września, w związku z natarciem grupy w kierunku Mińska Mazowieckiego i Kałuszyna, poszczególne baterie zostały przydzielone do ułańskich pułków macierzystej brygady, tj. 1 i 2 bateria do 27 pułku ułanów, 3 do 26 pułku ułanów, a 4 do 25 pułku ułanów. 1 i 2 bateria skutecznie wspierały natarcie ułanów 27 pułku na Podrudzie-Maliszew i Józefów, ostrzeliwując ze stanowisk pod Podrudziem pozycje niemieckiej 11 DP oraz artylerię niemiecką na południowym skraju Mińska Maz. Po zmroku obie baterie pomaszerowały w ślad za brygadą w kierunku południowym. 3 bateria, na wschód od Józefowa, zajęła stanowiska ogniowe i wspierała natarcie ułanów 26 pułku na Grabinę, a następnie ogniem odparła czołgi niemieckie, unieruchamiając 3 z nich. 4 bateria wsparła zwycięskie natarcie ułanów 25 pułku na Siennicę.
Nocą 13/14 września dywizjon, bez 3 baterii, podjął marsz na Garwolin i Parczew. 14 września 9 dak w składzie Nowogródzkiej BK dotarł do lasów w okolicach Łaskarzewa. 3 bateria, wespół z 26 puł., dotarła do Gocławia, skąd podjęła marsz przez Leszczyny, Górzno, Kobylą Wolę do Gończyc, gdzie doszło do walki z pododdziałami niemieckiej 13 DPZmot. 3 bateria wraz z ułanami wycofała się do lasów w rejonie Chotynia. Główne siły 9 dak, w towarzystwie większości Nowogródzkiej BK, 15 września podjęły marsz poprzez Ryki, Moszczankę, a następnie z 4 psk na most na rzece Wieprz w Łysobykach. W rejonie Baranowa dywizjon dołączył do brygady, gdzie odpoczywał 16 i 17 września. 3 bateria, wspierająca 26 pułk ułanów, obawiając się okrążenia, wycofała się do lasów w pobliżu Łaskarzewa, skąd po ustaniu ruchu Nowogródzkiej BK pomaszerowała przez Oronne, Podbłocie, lasy Dęblińskie, przekroczyła Wieprz w okolicach Sędowic i dotarła do rejonu Baranowa.
==== Walki na terenie Lubelszczyzny ====
17 września, około godziny 15, 9 dak wraz z pułkami brygady podjął marsz nocą 17/18 września w kierunku Hrubieszowa, poprzez Michów i Gołąb, osiągając rano 18 września Kozłówkę. Dywizjon, w towarzystwie macierzystej brygady, maszerował nocą, a w dzień odpoczywał w lesie lub maszerował jedynie pod osłoną lasów. Kolejną nocą skierował się w kierunku Łącznej, którą osiągnął rano 19 września. Następna noc 19/20 września to marsz do Rejowca. W rejonie stacji kolejowej w Rejowcu 9 dywizjon artylerii konnej został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie, w wyniku czego poniósł straty: 9 poległych, 14 rannych, 32 zabite konie, 1 armata i 2 jaszcze były uszkodzone. Dywizjon przeszedł do Grabowca, który osiągnął 21 września. 22 września pułki Nowogródzkiej BK, zgodnie z rozkazem dowódcy Frontu Północnego, podjęły próbę przebicia się przez otaczający pierścień wojsk niemieckich w kierunku południowym. 9 dak wspierał bateriami poszczególne pułki: 2 baterią 4 psk w natarciu na wieś Majdan Sielec, 1 baterią 25 puł. na wieś Janówka i Dąbrowa. 3 bateria z 26 puł. oraz 4 bateria z 27 puł. znalazły się w odwodzie brygady. Rano 23 września 1 bateria ostrzeliwała i wsparła ogniem zwycięskie natarcie i szarżę 25 pułku ułanów na Krasnobród, gdzie rozbito sztab niemieckiej 8 DP. 2 bateria oraz kolumna amunicyjna dywizjonu, wspierająca 4 psk, błędnie skierowała się, odłączając od macierzystej brygady i wspierała ze stanowisk ogniowych we wsi Klocówka walkę obronną 4 psk o las i stok Potoczka. 2 bateria została częściowo rozbita w wyniku ostrzału niemieckiej artylerii, a dowódca, kpt. T. Wieleżyński, zginął. W wyniku okrążenia przez pułk niemieckiej 68 Dywizji Piechoty, na rozkaz płk Zakrzewskiego, dywizjon został rozwiązany po wcześniejszym zniszczeniu sprzętu.
Dywizjon, w ślad za pułkami ułańskimi, dotarł do rejonu Majdanu Sopockiego, gdzie odpoczywał i uzupełniał zapasy. Nocą 24/25 września podjął dalszy marsz w kierunku Huty Różanieckiej, a po południu 25 września, wraz z brygadą, dotarł w rejon Horyńca. Po odpoczynku podjęto kolejny nocny marsz 25/26 września. Gdy rano czołowe pułki dotarły do szosy Krakowiec-Jaworów, napotkano tam maszerującą niemiecką piechotę. Natarcie 26 i 27 pułku ułanów, przy wsparciu ogniowym 3 i 4 baterii 9 dak, umożliwiło otwarcie drogi dla brygady i zajęcie wsi Broszki. W dalszym marszu 27 pułk ułanów, wspierany przez 4 baterię, stoczył ciężki bój z oddziałem niemieckiej piechoty z 28 DP we wsi Morańce. Ułani ponieśli znaczne straty, mimo wsparcia ogniowego baterii i nie zdołali zdobyć wsi. Ominięto więc tę wieś, docierając do Siedlisk, gdzie baterie odpoczywały. Po krótkim rozejmie z dowództwem niemieckiej 28 DP, niemieckie jednostki wycofały się na zachód, nieatakowane, a Nowogródzka BK ruszyła nieatakowana na południe.
==== Dalsze walki na Podkarpaciu ====
Dalszy marsz, z uwagi na zajęcie drogi przez oddziały Armii Czerwonej, wymusił zmianę marszruty. 1 bateria, wspierająca 25 puł., przekroczyła tory kolejowe linii Przemyśl-Lwów i nocą 26/27 września, przy wsparciu ogniowym, ułani zajęli bronioną przez oddział sowiecki wieś Radonice i skierowali się w ulewnym deszczu na wieś Chlipie. Po krótkiej walce, przed świtem 27 września, Chlipie, obsadzone przez piechotę i czołgi sowieckie, zostało zdobyte. Baterie 3 i 4 zajęły stanowiska do obrony przeciwpancernej na zachodnich i północnych podejściach do wsi. Kontratak sowiecki załamał się pod ogniem armat 4 baterii. We wsi pozostała 4 bateria oraz ułani 25 pułku. Reszta 9 dak, w towarzystwie brygady, wyruszyła w kierunku Władypol-Sadkowice. Pod Władypolem, idący w straży przedniej 26 puł. z 3 baterią napotkał opór kawalerii, czołgów i piechoty zmotoryzowanej Armii Czerwonej. Bateria z pułkiem wycofały się do Woli Sudkowskiej. Tutaj do walki przygotowywał się 27 puł. i zajęły stanowiska ogniowe 3 i 4 bateria 9 dak. Doszło do walki z czołgami i kawalerią sowiecką, które ścigały 26 pułk ułanów. Baterie dywizjonu oddały ostatnie strzały z armat; zabrakło już amunicji. Na rozkaz gen. bryg. Władysława Andersa zniszczono działa, a wszystkie oddziały wycofały się do lasu w rejonie wsi Rajtarowice, gdzie stoczyły walkę z czołówką sowieckich oddziałów. Na odprawie w gajówce Jordanówka, na rozkaz generała Andersa, rozwiązano oddziały brygady, w tym 9 dywizjon artylerii konnej. Żołnierze mieli się przedzierać w grupach do granicy węgierskiej lub wracać do miejsc zamieszkania.
Za kampanię dywizjon został odznaczony orderem Virtuti Militari.
=== Oddział Zbierania Nadwyżek 9 dywizjonu artylerii konnej ===
OZN 9 dak nominalnie miał wchodzić w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Konnej nr 3 we Włodawie. Po wyjściu w marcu 1939 roku baterii 9 dak w rejon nadgraniczny, w garnizonie w Baranowiczach pozostała kadra dywizjonu z kpt. Kazimierzem Małeckim i kpt. w st. sp. Eustachym Włodzimierzem Zadoreckim, szkoląca poborowych z marcowego wcielenia. Po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej, kpt. Małecki udał się do OZ w Łukowie (lub Włodawie). Natomiast kpt. st. sp. Zadorecki sformował baterię artylerii konnej z dwoma armatami, która przewieziona została do OZ Art. Konnej nr 3 we Włodawie, gdzie doposażono ją w konie, sprzęt i amunicję oraz przydzielono jedną armatę. Bateria osiągnęła gotowość 11 września, a 12 września udała się marszem pieszym z Włodawy do Kobrynia, gdzie przydzielono ją do dyspozycji Dywizji „Kobryń” płk. Adama Eplera. Weszła w skład sformowanego tam improwizowanego V dywizjonu 20 pal pod dowództwem kpt. rez. Ludwika Łosia.
Bateria w dniach 14-16 września została rozdzielona działonami do batalionów Dywizji „Kobryń” jako artyleria ppanc. i wzięła udział w odparciu natarcia pododdziałów niemieckiej 2 DPZmot. na Kobryń, w wyniku którego utraciła jedną z armat. Następnie wykonała marsz z jednostkami dywizji do rejonu Szacka, gdzie 27 września weszła w skład Podlaskiej Brygady Kawalerii, która w większości utraciła swoją artylerię. Wraz z Podlaską BK wzięła udział w walkach 28 i 29 września, ostrzeliwując czołgi i piechotę sowiecką z rejonu Jabłoni. Następnie, wraz z Podlaską BK, przemieściła się w rejon Kocka. 3 i 4 października bateria stacjonowała we wsi Krzywda, zajmując stanowiska ogniowe. 4 października do brygady ppłk Żyborski przyprowadził 2 działa 75 mm, które wcześniej wykopano z ziemi po ukryciu ich kilka dni wcześniej przez kapitulujące jednostki WP; jedno uzupełniło baterię, drugie bez przyrządów celowniczych włączono do dywizjonu KOP „Niewirków“ jako ppanc. Tego dnia bateria ostrzeliwała oddziały zmotoryzowanej piechoty i samochody pancerne zbliżające się do stanowisk brygady od strony Żelechowa. 5 października bateria wspierała 5 pułk ułanów i 9 pułk strzelców konnych jako „latająca” bateria w walkach obronnych z piechotą zmotoryzowaną niemieckiej 29 DPZmot. pod Radoryżem, Krzywdą i Adamowem.
18 września 1939 roku w Baranowiczach do niewoli sowieckiej dostał się kpt. Kazimierz Solski, „pokojowy” dowódca szkoły podoficerskiej. Został wymieniony 5 listopada 1939 roku i przebywał w Obozie NKWD w Kozielsku. Między 16 a 19 kwietnia 1940 roku został zamordowany w Katyniu.
== Symbole dywizjonu ==
Sztandar
17 lipca 1938 roku w Zamościu marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz wręczył dowódcy dywizjonu sztandar, nadany 11 stycznia 1938 roku przez Prezydenta RP. Nadanie sztandaru i zatwierdzenie jego wzoru ogłoszone zostały w Dodatku Tajnym do Dziennika Rozkazów M.S.Wojsk. Nr 3 z 17 lutego 1938 roku poz. 24.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 listopada 1937 roku o znakach wojska i marynarki wojennej, opublikowanym w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 5 z 28 stycznia 1938 roku.
Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w którym wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, umieszczono cyfry 9 w mniejszych wieńcach z wawrzynu.
W narożnikach lewej strony płata umieszczono wizerunki Matki Boskiej Ostrobramskiej i Świętej Barbary, herb ziemi nowogródzkiej oraz odznakę pamiątkową artylerii konnej, a także nazwy miejscowości – miejsc walk dywizjonu w wojnie z bolszewikami: Krasnogórka, Warszawa, Rudnia Baranowicka, Morozowicze.
Wyruszając na wojnę we wrześniu 1939 roku, dywizjon zabrał sztandar ze sobą. Jego losy do dziś pozostają nieznane, istnieją wersje o spaleniu lub zakopaniu sztandaru.
Odznaka pamiątkowa
Od 20 maja 1922 roku oficerom i żołnierzom mogły być nadawane odznaki pamiątkowe artylerii konnej, wspólne dla wszystkich dywizjonów. Odznaka miała kształt krzyża maltańskiego o ramionach pokrytych białą emalią, z pozłacanymi datami 1809 i 1918.
Na środku krzyża znajdował się srebrny, oksydowany orzeł w koronie pozłacanej, trzymający w szponach pozłacane, skrzyżowane lufy armatnie z gorejącą bombą. Pod lufami umieszczono emaliowany proporczyk artylerii konnej, czarno-amarantowy (od 1926 roku czarno-szkarłatny).
Barwy artylerzystów konnych
Żurawiejka
== Kadra dywizjonu ==
=== Dowódcy i zastępcy dowódcy dywizjonu ===
=== Żołnierze dywizjonu – ofiary zbrodni katyńskiej ===
Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Na dziesięciolecie 9 dak. Świetne karty przeszłości bojowej. Ppłk Buol – bohaterski dowódca dzielnego dywizjonu, „Polska Zbrojna” Nr 265 z 27 września 1930 roku, s. 5.
Убиты в Катыни. Книга Памяти polskich военнопленных – узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 marca 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Piotr Dobrowolski: Dywizjony artylerii konnej cz. 3. Wielka księga kawalerii polskiej 1918–1939, tom nr 43. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013. ISBN 978-83-7769-887-7.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Mirosław Giętkowski: Artyleria konna Wojska Polskiego 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-823-X.
Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk: Kampania Polska 1939. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2005. ISBN 83-7399-169-7.
Jerzy Jarząbkiewicz, Grzegorz Łukomski: Nowogródzka Brygada Kawalerii 1920–1939. Poznań: Zespół Redakcyjno-Wydawniczy WLOP, 2000. ISBN 83-88298-00-3.
Andrzej Kostrzewski: 9 dywizjon artylerii konnej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 42. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-85621-98-9.
Witold Legun: Zarys historji wojennej 9-go dywizjonu artylerii konnej (byłego 8-go dywizjonu artylerii konnej). Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Nowogr.BK Dca, Sztab Instytut Historyczny Im. Gen Sikorskiego B.I.23.A www.pism.co.uk
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.3 Dywizja „Kobryń”. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2014. ISBN 978-83-64475-12-2.
Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.5/1. Podlaska Brygada Kawalerii. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2015. ISBN 978-83-63374-41-9.
Włodzimierz Wierzbicki (red.), Bronisław Skarżyński (red.), Jan Waszczuk (red.): Korpus Poleski (jednodniówka). Brześć nad Bugiem: Okręg Korpusu Nr IX, 1928.