9 Dywizja Piechoty (II RP)

9 Dywizja Piechoty

9 Dywizja Piechoty (9 DP) była znaczącą jednostką piechoty Wojska Polskiego w II RP. Sformowano ją 12 czerwca 1919 roku na froncie poleskim.

W okresie międzywojennym dowództwo oraz sztab dywizji mieścił się w Siedlcach. W 1923 roku w jej skład wchodziły: 22 pułk piechoty (22 pp), 34 pułk piechoty (34 pp) oraz 35 pułk piechoty (35 pp).

Podczas kampanii wrześniowej dywizja walczyła w ramach Armii „Pomorze”. Na początku wojny broniła zachodniej części Pomorza, a w Borach Tucholskich została w dużej mierze odcięta i zniszczona. Część 35 pułku piechoty dotarła do Bydgoszczy, podczas gdy 22 pułk wszedł w skład 27 DP, zapewniając osłonę od północy dla grupy armii „Poznań-Pomorze”. Grupa pod dowództwem ppłk. dypl. Jana Maliszewskiego kontrolowała dolną Bzurę.

Formowanie

Dywizję sformowano 12 czerwca 1919 roku na froncie poleskim. Sztab dywizji został utworzony z Grupy Operacyjnej „Polesie” pod dowództwem gen. Antoniego Listowskiego.

W grudniu 1918 roku w Bochni z inicjatywy por. Ludwika Piątkowskiego, przy wsparciu mjr. Józefa Wolfa, powstał „Pułk Piechoty Ziemi Bocheńskiej”. W styczniu 1919 pułk ten przekształcono w 16 pp, a później w 15 pułk piechoty.

25 listopada 1918 roku w Siedlcach utworzono „Siedlecki Okręgowy Pułk Piechoty”, w skład którego weszli Polacy z byłej armii rosyjskiej oraz żołnierze batalionu Polskiej Siły Zbrojnej. Obejmuje on obszary: Siedlce, Łuków, Garwolin, Mińsk Mazowiecki, Jadów, Węgrów oraz Sokołów. Pułk ten stał się 22 pułkiem piechoty odrodzonego Wojska Polskiego.

34 pułk piechoty powstał 7 grudnia 1918 roku z 2 pułku piechoty PSZ (Polnische Wehrmacht) oraz ochotników z Podlasia, początkowo nosząc nazwę „4 pułk piechoty”. 7 grudnia 1918 roku zmieniono jego nazwę na 34 pułk piechoty, a 15 grudnia w Twierdzy Dęblin utworzono batalion etapowy nr 34.

W dniach 7-14 stycznia 1919 roku cały pułk przetransportowano do Białej Podlaskiej, gdzie dołączył do Grupy gen. Listowskiego.

Na terenie powiatów: zamojskiego, tomaszowskiego, chełmskiego, krasnystawskiego, biłgorajskiego i hrubieszowskiego utworzono „Chełmski Pułk Piechoty”, który dał początek 35 pułkowi piechoty.

14 czerwca 1919 roku połączono 11 szkolny dywizjon artylerii w Dęblinie z baterią zapasową 2 krakowskiego pułku artylerii polowej, tworząc nowy 9 pułk artylerii polowej. Jego 1 bateria stała się podstawą do nowo formującego się 9 pułku artylerii ciężkiej. 25 sierpnia dowództwo 9 pułku artylerii polowej wraz z I dywizjonem przeniosło się do Białej Podlaskiej. II dywizjon formował się w Dęblinie-Zajezierzu do października, a od 10 października w Białej Podlaskiej.

Dywizja na froncie walczyła w następującym składzie:

• XVII Brygada Piechoty
• 15 pułk piechoty
• 22 pułk piechoty
• XVIII Brygada Piechoty
• 34 pułk piechoty
• 35 pułk piechoty
• IX Brygada Artylerii
• 9 pułk artylerii polowej
• 9 pułk artylerii ciężkiej → 9 dywizjon artylerii ciężkiej

Przez dłuższy czas dywizję wspierał 41 pułk piechoty, a czasowo współdziałały z nią pododdziały artylerii, które później weszły w skład innych pułków artylerii, oraz kilka szwadronów jazdy z 1 p.szw. oraz 2., 5. i 13 p.uł.

Walki dywizji o granice

Walki w rozproszeniu

Charakterystyczną cechą działań oddziałów 9 Dywizji Piechoty do lata 1919 roku był ich udział w walkach w rozproszeniu. Najwięcej jednostek skierowano do obrony Podlasia, a następnie na Polesie.

14 listopada 1918 roku wysłano pluton chor. Ludwika Kicińskiego z 35 pułku piechoty do rejonu Włodzimierza Wołyńskiego, aby brać udział w walkach na froncie polsko-ukraińskim. Pluton wyruszył w składzie kombinowanego batalionu dowodzonego przez kpt. Edwarda Zint-Rzeckiego. 19 stycznia na front wyruszyła 2 kompania 35 pp pod dowództwem por. Zygmunta Wendy, do której dołączył pluton chor. Kicińskiego. W marcu do grupy dołączyły dwie kolejne kompanie.

26 maja 1919 roku I batalion 35 pułku pod dowództwem kpt. Leona Grota wyruszył na pogranicze Górnego Śląska, gdzie obsadził odcinek graniczny Modrzejów – Czeladź. 7 czerwca batalion wrócił na Polesie.

W styczniu 1919 roku 22 pułk piechoty w składzie grupy operacyjnej obsadzał linię demarkacyjną z wojskami niemieckimi na terenie Ober-Ostu. Jego I batalion od 9 do 19 stycznia obsadził pierwszą linię demarkacyjną na odcinku Janów Podlaski – Sławatycze.

Na koniec stycznia 34 pułk piechoty wszedł w skład poleskiej grupy operacyjnej. Na początku lutego Niemcy planowali przekazać miasto i Twierdzę Brześć Ukraińcom. Dowódca Grupy gen. Listowski zorganizował uderzenie uprzedzające. Dwie kompanie 34 pp pod dowództwem por. Jana Sokołowskiego miały za zadanie zdobyć Kobylany i Błotków. Na Brześć uderzono 5 lutego, jednak bez powodzenia. Pododdziały 22 pułku nie weszły do walki, ale po kilku dniach pertraktacji 9 lutego Niemcy przekazali Brześć i Terespol gen. Listowskiemu.

13 lutego dowódca Grupy Podlaskiej gen. Antoni Listowski zorganizował pierwszą defiladę swoich wojsk, w której uczestniczyli także współdziałający z grupą dywizjon jazdy wileńskiej pod dowództwem mjr. Władysława Dąbrowskiego.

W lutym 34 pp przetransportowano koleją do Kobrynia, gdzie zorganizował obronę rzeki Muchawiec. 17 lutego Rosjanie zajęli Antopol, na który uderzył szwadron rtm. Żelisławskiego, wzmocniony pododdziałem białogwardzistów oraz kompanią 34 pułku. Natarcie zakończyło się sukcesem, a bój pod Antopolem był pierwszym starciem między wojskami polskimi a sowieckimi.

Działania na Polesiu

26 lutego oddziały gen. Listowskiego, aby poprawić sytuację i oparcie polskiej obrony na rubieży Niemna i Szczary, ruszyły do natarcia w kierunku Pińska. Atak przeprowadzono trzema grupami bojowymi. Pierwszym celem było zajęcie Drohiczyna i Janowa Poleskiego, a grupa środkowa „Kobryń” uderzała wzdłuż toru kolejowego Brześć – Pińsk. Po zdobyciu Janowa grupy środkowa „Kobryń” i południowa mjr. Łuczyńskiego nawiązały kontakt taktyczny z grupą północną mjr. Dąbrowskiego. Współdziałające grupy 5 marca zdobyły Pińsk. W kwietniu dowódca grupy operacyjnej postanowił zdobyć Łuniniec. 4 kwietnia III batalion 34 pułku pod dowództwem por. Kazimierza Glińskiego uderzył wzdłuż toru kolejowego Pińsk – Łuniniec, a z Porzecza przez Łohiczyn nacierały dwie kompanie II batalionu pod dowództwem por. Wincentego Wolskiego, a z Sokołówki przez Waliszcze uderzył oddział partyzancki por. Koja, wzmocniony pozostałymi kompaniami II batalionu. Natarcie nie przyniosło powodzenia. Kolejna próba zdobycia Łunińca miała miejsce 27 kwietnia, kiedy to grupa dowodzona przez płk. Strzemieńskiego, wsparta III/34 pp i I/22 pp, uderzyła wzdłuż toru kolejowego Pińsk – Łuniniec. Druga grupa mjr. Baranowskiego miała przejść do natarcia znad kanału Ogińskiego po osiągnięciu przez pierwszą grupę stacji Porochońska, a trzecia grupa kawalerii miała dokonać obejścia i wyjść na tyły Łunińca. Niepowodzenie grupy płk. Strzemieńskiego zadecydowało o braku sukcesu. 24 maja podjęto trzecią próbę opanowania Łunińca, poprzedzoną wypadem II batalionu 34 pp. Ponieważ wypad nie odniósł powodzenia, gotowe do natarcia I batalion 22 pułku i 4 szwadron 1 pułku szwoleżerów wróciły na podstawy wyjściowe.

1 lipca wojska frontu litewsko-białoruskiego przeszły do ofensywy, mając na celu zajęcie Mińska i wyjście na rubież Dźwiny i Berezyny. 9 Dywizja miała zabezpieczać prawe skrzydło frontu, a warunkiem koniecznym było opanowanie Łunińca. 3 lipca 34 pułk piechoty uderzył znad kanału Ogińskiego i Jesiołdy. Od północy osłaniał go 3 pułk ułanów z I/35 pp. W nocy poprzedzającej natarcie rozpoznanie przeprowadził I/22 pp. Dobrze prowadzone kilkudniowe działania piechoty i kawalerii przyniosły sukces, a 10 lipca oddziały 9 DP weszły do Łunińca.

Rosjanie wielokrotnie usiłowali odbić ten kluczowy węzeł komunikacyjny, jednak Polacy zorganizowali obronę okrężną.

I/22 pp bronił rubieży Olszany, Remel, Moczule. Kolejną rubież zorganizowano na wydmach wokół Dawidgródka. Batalion wzmocniono jazdą rtm. Felsztyńskiego oraz dwoma działami 7 pap. Liczył on około 600 żołnierzy, 2 działa, 16 karabinów maszynowych i 4 miotacze granatów.

2 sierpnia Rosjanie przeszli do natarcia, a I/22 pp utracił pozycje obronne, ale nie został rozbity. 6 sierpnia przeciwnik ponowił atak. Wzmocniony dwiema kompaniami 34 pp batalion nie ugiął się i przeszedł do kontrataku, odrzucając wroga poza rubież Olszany, Remel, Moczule.

W kilka dni później 34 pp przeszedł do natarcia nad Słuczą, zdobywając Sytnice i Mikoszewicze, a I/35 pp, działając w składzie grupy kawalerii płk. Strzemieńskiego, uczestniczył w zagonie na Słuck, gdzie 10 sierpnia miasto zostało zajęte.

Na linii Słuczy 9 DP spędziła zimę 1919-1920. Linię ubezpieczeń rozbudowano na rzece Utwocha.

Dowódca 9 DP postanowił poprawić sytuację wojsk, a 28 grudnia „grupa południowa” dowodzona przez ppłk. Grabowskiego, w składzie 22 pułk piechoty i 4 szwadron szwoleżerów, wsparte dwiema bateriami artylerii oraz 9 pap, miała zająć rubież Kruszniki – Buda – Sokołodniki – Machnowicze – Śnickie Pole – Stodolicze – Kartenicze – Bobrowe. Wojskom nie udało się jednak w pełni zrealizować zamierzeń dowódcy dywizji.

W lutym 1920 roku walczył także 34 pułk piechoty, a batalion 15 pp, wzmocniony kompanią 34 pp, uderzył na Skryhołów i Lesznię, odnosząc pełen sukces.

Walki wiosną 1920

W marcu 1920 roku 9 DP otrzymała rozkaz przejścia do natarcia i opanowania istotnego węzła drogowego Mozyrz – Kalenkowicze. Główne zadanie miała wykonać XVIII Brygada Piechoty ppłk. Grabowskiego, której celem było uderzenie przez Mieleszkowicze, zajęcie Mozyrza oraz opanowanie Barbarów i Narowola. Wojska ruszyły do natarcia nocą 4 marca. Większe walki miały miejsce jedynie w rejonie stacji Kozinki. Około 17:00 5 marca opanowano Mozyrz, pokonując około 70 km w półtorej doby.

Po zdobyciu Mozyrza dywizja przeszła do obrony. W marcu i kwietniu odpierała kontrataki Rosjan, a szczególnie krwawe walki toczył 35 pp w Kalenkowiczach.

25 kwietnia rozpoczęła się ofensywa na Ukrainie. W czasie walk o Kijów grupa poleska otrzymała zadanie przejścia do natarcia i dotarcia do Dniepru na rubieży od ujścia Berezyny do ujścia Prypeci. 27 kwietnia 9 DP opanowała część Czarnobyla.

7 maja główne siły dywizji przeszły do natarcia, a 9 maja 34 pp wszedł do Rzeczycy. Dywizja przeszła do obrony na linii Dniepru, broniąc przedmościa na wschodnim brzegu rzeki.

Od 10 maja 35 pp walczył o Łojów, przez który wycofywały się bolszewickie oddziały za Dniepr. Miejscowość zdobyto dopiero 14 maja, gdzie pułk przeszedł do obrony.

15 pułk piechoty obsadził Dniepr od Chołmecza do ujścia Prypeci.

Na początku czerwca bolszewicka 12 Armia przegrupowała część sił poniżej ujścia Prypeci, grożąc odcięciem wojskom gen. Edwarda Śmigłego w rejonie Kijowa.

Istniało również zagrożenie zlikwidowania przedmościa pod Rzyczycą. 12 czerwca Rosjanie przerzucili przez Dniepr część 159 BP, a Polska XVIII BP kontratakiem wyparła przeciwnika za Dniepr.

17 czerwca, wobec przerwania frontu i zagrożenia tyłom, dowódca 9 DP nakazał opuszczenie przedmościa. Most zniszczyli saperzy z 9 batalionu saperów, a piechota cofnęła się w rejon rzeki Sławecznej, gdzie obsadziła nową rubież. Również 18 czerwca rozpoczął odwrót 15 pułk piechoty, który przeszedł na rubież w rejonie Zahla. 19 czerwca wycofał się 34 pp, a 22 pp obsadził nową linię obrony: Demidówka, Rudna, Mieczna.

Odwrót

4 lipca na froncie północnym do natarcia przeszły armie Michaiła Tuchaczewskiego, a na południu Armia Konna Budionnego. Ofensywa Rosjan spowodowała załamanie całego frontu polskiego. 9 Dywizja wycofywała się w kierunku Mozyrza. Pułki powróciły do swoich zimowych pozycji obronnych nad Ptyczą i Prypecią. 9 czerwca opuszczono stanowiska. Z nad Ptyczy pułki rozpoczęły dalszy odwrót 9 lipca. 16 lipca oddziały wycofały się od odwodu Naczelnego Wodza i zgrupowały się w okolicach Grodna. 35 pułk piechoty został załadowany na wagony i skierowany w kierunku Grodna.

22 pp wycofywał się nad Styr. 19 lipca ześrodkował się w Hojnie, gdzie stanowił odwód dywizji. Pozostałe jednostki broniły rzeki. 21 lipca bolszewicy przełamali obronę na Styrze, a 22 pułk z powodzeniem kontratakował. Linię broniono do 27 lipca, jednak z uwagi na ogólną sytuację, 3 sierpnia 22 pułk wycofał się nad Bug w rejon Domaszewa, a 15 pułk nad rzekę Młynek.

Od 20 lipca XVIII Brygada Piechoty walczyła w rejonie Grodna z 3 Korpusem Kawalerii Gaj Chana. 34 pp jako pierwszy wszedł w kontakt ogniowy z bolszewicką kawalerią. 22 lipca do walki włączył się 35 pułk piechoty oraz, podporządkowany płk. Łuczyńskiemu, 41 pp, dwie baterie 10 pap, szwadron 13 p.uł. i kompania czołgów. Gaj Chan wspomina te walki: „Straciłem 500 ludzi zabitych i rannych, 400 koni oraz 7 dni cennego czasu”.

24 lipca brygada wycofywała się drogą Kuźnica – Sokółka, gdzie przebiła się przez szyki bolszewickiej 15 Dywizji Kawalerii. 27 lipca, w rejonie Tykocina, przekroczyła Narew, gdzie zorganizowała obronę.

31 lipca wycofała się znad Narwi. 2 sierpnia, w rejonie Mężenina, brygada odniosła duży sukces, zadając przeciwnikowi dotkliwe straty. Jednak pod Jabłonką 34 pułk piechoty został rozbity, tracąc blisko 3/4 stanu osobowego oraz większość karabinów maszynowych i taborów.

Bitwa Warszawska

W pierwszej połowie sierpnia 9 Dywizja Piechoty przegrupowała się w rejon Modlina. W miejsce rozbitego 34 pp przydzielono jej 41 pułk piechoty.

Będąc częścią 5 Armii, dywizja miała za zadanie osłaniać lewe skrzydło Frontu Północnego do czasu uderzenia znad Wieprza.

14 sierpnia dywizja rozpoczęła natarcie nad Wkrą. Na prawym skrzydle zaatakował 35 pułk, a po jego lewej stronie rozwinął się 41 pp. Drugi rzut stanowił 22 pp, który przybył bezpośrednio z transportów kolejowych. W nocy Rosjanie zorganizowali kontratak, który został odparty przez piechotę 41 pułku, wspartą ogniem 3 baterii 16 pap. Kolejne uderzenie nieprzyjaciela zmusiły suwalski pułk do wycofania się. Wtedy do walki wkroczył I/22 pp, który wspólnie z 41 pp wyrzucił wroga za Wkrę, co było momentem przełomowym.

O świcie 16 sierpnia wojska przeszły do natarcia w kierunku Nasielska, Pułtuska i Mławy. 22 pułk zdobył Nasielsk, a po zluzowaniu go przez 15 pp przeszedł do odwodu. Z dywizji odszedł 41 pułk piechoty, który zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza, w składzie 4 Brygady Jazdy, został skierowany do walk na Suwalszczyźnie.

15 pułk piechoty uderzył na Pułtusk, a dwa jego bataliony weszły do miasta. Następnie pułk walczył w rejonie Ciechanowa.

Kierunek południowy

Pod koniec sierpnia Armia Budionnego uderzyła spod Lwowa w kierunku Zamościa i Lublina, atakując tyły polskiej 3 Armii. 30 sierpnia 9 DP została przetransportowana koleją z okolic Ciechanowa do Chełma, gdzie włączono ją w skład 3 Armii.

3 września w Chełmie marszałek Józef Piłsudski dokonał przeglądu dywizji i udekorował wielu żołnierzy najwyższymi odznaczeniami bojowymi. Po defiladzie dywizja otrzymała zadanie: do 5 września wyjść nad Bug na linię ataku od Hrubieszowa do Horodła. Poszczególne pułki miały określone zadania. 22 pp z baterią 16 pap miał nacierać w kierunku Teratyn, Mojsławice, Janki oraz zdobyć Hrubieszów. 15 pułk, wsparty dwiema bateriami 9 pap, miał atakować na lewym skrzydle dywizji w kierunku Stefankowice – Horodło. W drugim rzucie pozostawał 35 pułk piechoty.

Rano 5 września dywizja przeszła do natarcia. 15 pułk początkowo odniósł sukces, natomiast 22 pp, wykonując obejście, opóźnił się z uderzeniem. Walki były krwawe, a szwadrony kawalerii uderzyły w odsłonięte skrzydła 15 pp, wchodząc na jego tyły. Otoczone kompanie utworzyły czworoboki i, zwycięsko wyszły z walki ogniowej oraz wręcz. Dzień później 15 pułk wykonał zadanie, przeszedł nad Bug i zajął Horodło.

22 pułk nacierał z powodzeniem na Teratyn, a następnie kontynuował atak, zdobywając Janki. Rosjanie wielokrotnie kontratakowali, ale bez powodzenia. W kolejnym dniu pułk przeszedł do natarcia i opanował Hrubieszów. 7 września pułk obsadził Bug na odcinku Hrebenne, Horodło, Matcze, Zagórnik.

11 września 9 Dywizja ruszyła do ostatniego, południowego natarcia w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego. 15 pułk atakował w stronę Boratyna i Miłuszy, natomiast 35 pułk zdobył Łuck. 16 września 35 pp, wspólnie z 15 pp, miały zająć Dubno. Operacje na kierunku południowym trwały do 19 września.

Kierunek północny

Po zwycięstwie na południu naczelne dowództwo przewidywało militarną reakcję Litwinów, dlatego 9 DP została skierowana na północ, wchodząc w skład 2 Armii. 15 pułk przetransportowano koleją do Jędrzejówki i wszedł do odwodu armii. Do zawarcia pokoju w Rydze pozostawał w pasie kordonowym w obszarze Juraciszki – Trąby. 22 pp z Łucka przemieścił się koleją do Andrzejowa koło Wołkowyska, a zawieszenie broni z Rosją Sowiecką zastało pułk w rejonie Drozdowa i Waczkiewicza. 22 pułk wspólnie z 34 pp tworzył „mereczeńską brygadę” i wchodził w skład wojsk Litwy Środkowej. 35 pułk przybył koleją ze stacji kolejowej Hołoby do Andrzejowa koło Wołkowyska, a zawieszenie broni zastało go w rejonie Trąb.

Dywizja w okresie pokoju

Po zakończeniu działań wojennych dowództwo i sztab dywizji oraz 22 pułk piechoty zostały rozlokowane w Siedlcach, 34 pp i 9 pap w Białej Podlaskiej, a 35 pp w Brześciu nad Bugiem.

3 listopada 1922 roku w Siedlcach miało miejsce uroczyste wręczenie sztandaru 22 pułkowi piechoty, ufundowanego przez sejmiki powiatów siedleckiego, łukowskiego i janowskiego. Ceremonię przeprowadził naczelnik państwa Józef Piłsudski.

W grudniu 1922 roku w Warszawie wybuchły zamieszki związane z wyborem Gabriela Narutowicza na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W celu zapobiegnięcia eskalacji konfliktu wysłano do Warszawy 3 batalion oraz batalion sztabowy 22 pułku piechoty.

W przewrocie majowym jednostki dywizji wsparły Józefa Piłsudskiego. 22 pułk piechoty od połowy kwietnia brał udział w przygotowaniach do zamachu. 12 maja 1926 roku komendant garnizonu siedleckiego, dowódca piechoty dywizyjnej 9 DP płk F. Sikorski, siłami 22 pp obsadził kluczowe punkty miasta. Do pociągu pasażerskiego załadowano dwa bataliony piechoty oraz orkiestrę pułkową. W Mińsku Mazowieckim transport został zatrzymany przez żołnierzy 7 pułku ułanów. Po pertraktacjach ułani dołączyli do wojsk Naczelnika Państwa. W godzinach popołudniowych bataliony 22 pp i 7 p.uł. wyładowały się w Rembertowie.

Wieczorem bataliony walczyły o most Kierbedzia. 13 maja 22 pp nacierał w kierunku Placu Saskiego, ul. Szpitalnej i Placu Trzech Krzyży.

Po walkach kompania honorowa 22 pp jako pierwsza otwierała defiladę jednostek, które poparły zamach. Oficerowie 9 DP za wierność marszałkowi byli wielokrotnie nagradzani, a dowódcy awansowani na wyższe stanowiska służbowe.

W 1933 roku do Siedlec przedyslokowano 9 pułk artylerii lekkiej. 11 listopada 1937 roku mieszkańcy Siedlec oraz powiatów: siedleckiego, bialskopodlaskiego, łukowskiego oraz radzyńsko-podlaskiego ufundowali artylerzystom sztandar.

Dywizja w kampanii wrześniowej

Walki dywizji

9 Dywizja Piechoty, dowodzona przez płk. dypl. Józefa Werobeja, będąca częścią Armii „Pomorze”, obsadzała blisko 70-kilometrowy odcinek obrony pod Pruszczem i Gostycynem. Już od rana 1 września 1939 roku stała się celem ataków trzech dywizji niemieckich: 2 DPZmot., 3 DPanc. i 32 DP. Na północnym odcinku pasa obrony 9 DP, bronionym przez zgrupowanie 35 pp, uderzyła 2 DPZmot. Kawaleria dywizyjna 9 DP próbowała przeciwstawić się atakowi w rejonie Kamienia, jednak pod silnym ogniem wroga uległa rozproszeniu. 35 pp odparł wszystkie ataki w ciągu dnia. W późnych godzinach wieczornych dowódca 35 pp otrzymał telefoniczny rozkaz opuszczenia dotychczasowych pozycji i przejścia na linię Jezior Cekcyńskich, aby tam zorganizować obronę do rana 2 września. 22 pp przez cały dzień zatrzymywał niemiecką 32 DP nad Brdą. W nocy, a także w ciągu 2 września, pododdziały 9 DP wycofały się za Brdę i o świcie skoncentrowały się pod Bysławkiem. 22 pp został przekazany do 15 DP i wszedł w skład sił broniących przedmoście Bydgoszczy.

Pozostała część dywizji otrzymała rozkaz natarcia wraz z 27 DP na niemieckie kolumny pancerne zmierzające w kierunku Brdy. Jednak pododdziały 27 DP nie przybyły na czas na miejsce koncentracji. 2 września dowództwo Armii „Pomorze” uzyskało chwilowe połączenie telefoniczne z GO „Czersk”. Gen. Władysław Bortnowski przekazał wtedy dowódcy 27 DP rozkaz z żądaniem zorganizowania jednoczesnego natarcia 9 i 27 DP oraz GO „Czersk” w celu zniszczenia nieprzyjaciela, który po przełamaniu obrony polskiej na Brdzie wdarł się do lasów w rejonie Świekatowa. Natarcie miało być wspierane przez równoczesne uderzenie polskich oddziałów z przedmościa Bydgoszczy, a rozpocząć się rano 3 września. Plan wspólnego uderzenia zakładał natarcie: 9 DP z rejonu Bysławka wzdłuż wschodniego brzegu Brdy na południe; 27 DP – z lasów położonych na południowy zachód od Błądzimia w kierunku południowo-zachodnim; GO „Czersk” – z rejonu Błądzimia i Bramki na lasy koło Świekatowa (grupa ta miała jednocześnie osłaniać lewe skrzydło uderzającego zgrupowania). Niestety, nie doszło do współdziałania 9 DP z 27 DP. Ostatnia z nich uzgodniła tylko wspólne działania z GO „Czersk”. Natarcie 27 DP nie przyniosło sukcesu; prowadzone na dwóch odrębnych kierunkach, przy użyciu części sił wprowadzanych do walki oraz atakowane z powietrza, zostało zatrzymane przez niemiecką 3 DPanc. Niepowodzeniem zakończyło się także natarcie 9 DP, prowadzone na dwóch oddzielnych kierunkach, co groziło jej okrążeniem. Dowódca 9 DP zdecydował, by oderwać się od nieprzyjaciela i maszerować w kierunku wschodnim przez Błądzim do Bramki, mając nadzieję na wycofanie się za 27 DP w kierunku Bydgoszczy. 3 września pododdziały dywizji ześrodkowały się z innymi otoczonymi jednostkami pod Franciszkowem, Krupocinem i Bramką. Na polskie wojska Niemcy rzucili lotnictwo. Nie mając środków obrony przed atakami z powietrza, 9 DP uległa rozproszeniu. Żołnierze próbowali w małych grupach wydostać się z niemieckiego okrążenia. Tylko 35 pp pozostał zwartą jednostką i po poniesieniu dużych strat udało mu się 5 września przebić poza kocioł.

Organizacja wojenna

Kwatera Główna 9 Dywizji Piechoty

• dowództwo
• sztab
• 22 pułk piechoty
• 34 pułk piechoty
• 35 pułk piechoty
• 9 pułk artylerii lekkiej
• 9 dywizjon artylerii ciężkiej
• 9 batalion saperów
• 9 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej
• kompania telefoniczna 9 DP
• pluton łączności Kwatery Głównej 9 DP
• pluton radio 9 DP
• drużyna parkowa łączności 9 DP
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 9 – rtm. Władysław Czach
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 91
• pluton pieszy żandarmerii nr 9 – kpt. żand. Zygmunt Pracki
• służby

Obsada personalna Kwatery Głównej

• dowódca dywizji – płk piech. Józef Werobej
• dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
• oficer sztabu dowódcy piechoty dywizyjnej – mjr Skowroński
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. art. Mikołaj Alików
• dowódca saperów – mjr dypl. sap. Witold Bronisław Brzeziński
• szef sztabu – ppłk dypl. piech. Antoni Gługiewicz
• oficer operacyjny – kpt. dypl. art. Jan Józef Pękalski (†19 IX 1939 Śladów)
• oficer informacyjny – kpt. art. Jan Izajasz Szawelski (†27 IX 1944 Oflag VI B Dössel)
• dowódca łączności – kpt. Tadeusz II Rudnicki
• kwatermistrz – kpt. dypl. piech. Jan Mirowski (od 21 VIII 1939)
• zastępca kwatermistrza – kpt. Jan Panecki
• szef służby intendentury – kpt. int. Zenobiusz Jan Bednarski
• szef służby uzbrojenia – kpt. rez. Władysław Niewodniczański
• szef służby taborowej – kpt. tab. Paweł Radowicki
• szef służby duszpasterskiej – ks. kpl. Stanisław Wójcik

Obsada personalna dowództwa dywizji

Dowódcy dywizji

• gen. ppor. Antoni Listowski (VI – VIII 1919)
• gen. ppor. Władysław Sikorski (VIII 1919 – VII 1920)
• płk piech. Aleksander Narbutt-Łuczyński (VII – VIII 1920)
• gen. bryg. Mieczysław Ryś-Trojanowski (IX 1920 – VIII 1926)
• gen. bryg. Franciszek Sikorski (VIII 1926 – II 1932)
• gen. bryg. Wilhelm Orlik-Rückemann (II 1932 – X 1938)
• płk dypl. Józef Werobej (X 1938 – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Franciszek Sikorski (1922 – VIII 1926 → dowódca 9 DP)
• płk piech. Henryk Krok-Paszkowski (VIII 1926 – 18 II 1928 → dowódca Obszaru Warownego „Wilno”)
• płk dypl. Stefan Iwanowski (IV 1928 – X 1931 → pomocnik dowódcy OK II)
• płk dypl. Stanisław Świtalski (X 1931 – XII 1934 → pomocnik dowódcy OK VII)
• płk dypl. Leopold Endel-Ragis (XII 1934 – III 1939 → dowódca 22 DPG)

Szefowie sztabu

• kpt. p.d.SG Jan Ciałowicz (1920)
• kpt. p.d.SG Wincenty Rudowicz (od 3 IX 1921)
• kpt. / mjr SG (art.) Jan Ciałowicz (od X 1921)
• mjr SG Antoni Staich (od 1 X 1925)
• mjr dypl. art. Tadeusz Żyborski (31 X 1927 – 23 XII 1929 → szef oddziału w DOK X)
• kpt. / mjr dypl. piech. Franciszek Junker (23 XII 1929 – VIII 1931)
• mjr / ppłk dypl. art. Adam Dzianott (1 IX 1931 – 26 I 1934 → zastępca dowódcy 7 pal)
• mjr dypl. piech. Józef II Kowalik (od 26 I 1934)
• mjr dypl. piech. Józef Emil Palusiński (do 1938 → dowódca I/65 pp)
• ppłk dypl. piech. Antoni Gługiewicz (1938 – IX 1939)

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej

W wyniku akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych powstała 9 Podlaska Dywizja Piechoty AK w składzie 34 pp oraz 35 pp, pod dowództwem gen. Ludwika Bittnera ps. „Halka” (Okręg Lublin AK).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
• Karol