9 Drezdeńska Dywizja Piechoty

9 Drezdeńska Dywizja Piechoty (9 DP) – jednostka taktyczna piechoty ludowego Wojska Polskiego.

Dywizja została utworzona latem i jesienią 1944 roku, w rejonie Białegostoku, jako część 3 Armii WP. Po rozwiązaniu 3 AWP 6 października 1944 roku, dywizja została włączona do 2 Armii WP.

Wiosną 1945 roku dywizja, jako jednostka pierwszego rzutu, forsowała Nysę Łużycką i prowadziła atak w kierunku Drezna. W ostatnich dniach wojny uczestniczyła w operacji praskiej, a działania bojowe zakończyła 12 maja w okolicach Politz.

19 sierpnia 1945 roku nadano jej tytuł „Drezdeńskiej”.

W 1947 roku, w ramach GO „Wisła”, dywizja brała udział w akcji pod tym samym tytułem.

W marcu 1962 roku dywizja przeszła reorganizację i została przekształcona w 9 Dywizję Zmechanizowaną.

Formowanie i szkolenie

Dywizję formowano w Białymstoku oraz w okolicach pod nadzorem Szefostwa Mobilizacji WP, według wzoru etatowego gwardyjskiego Armii Czerwonej. Jednostki dywizji były rekrutowane z podoficerów i żołnierzy zmobilizowanych przez 4 zapasowy pułk piechoty, stacjonujący w koszarach im. Józefa Bema. Całkowita liczba żołnierzy miała wynosić 11 101. W skład dywizji weszły:

  • Dowództwo 9 Dywizji Piechoty
  • 26 pułk piechoty – formowany w Gajownikach, Klepaczach i Niewodnicy Kościelnej
  • 28 pułk piechoty – formowany w Hryniewiczach
  • 30 pułk piechoty – formowany w Ignatkach
  • 40 pułk artylerii lekkiej – formowany w Olmontach
  • 12 dywizjon artylerii pancernej
  • 20 batalion saperów
  • 15 batalion sanitarny
  • 9 batalion szkolny
  • 9 kompania rozpoznawcza
  • 16 kompania łączności
  • 11 kompania chemiczna
  • 13 kompania transportowa
  • 10 piekarnia polowa

Proces formowania miał zakończyć się do 20 września, jednak termin ten został przedłużony do 10 października. W składzie dywizji znalazło się również wielu ochotników z oddziałów partyzanckich.

W połowie października, obsada stanowisk oficerskich wynosiła 40%, natomiast obsada wśród żołnierzy była w zasadzie zgodna z etatem.

Szkolenie bojowe rozpoczęto 16 października, a 29 października dywizja złożyła przysięgę na leśnej polanie w pobliżu Hryniewicz. Uroczystość wręczenia sztandaru miała miejsce 11 listopada 1944 roku, co zakończyło okres formowania jednostki.

Dywizja realizowała program szkolenia wzorowany na radzieckim, trwający 1,5 miesiąca. Żołnierze szkolili się od 16 października do 10 grudnia. Dzień zaczynał się pobudką o 6:00, po której następowało śniadanie. Szkolenie trwało przez 6 godzin, a po obiedzie i odpoczynku kontynuowano je przez kolejne 5,5 godziny. O 21:00 odbywało się czyszczenie broni, a po kolacji, która miała miejsce między 21:30 a 22:00, żołnierze uczestniczyli w zajęciach kulturalno-oświatowych. Apel wieczorny odbywał się o 22:45, a o 23:00 ogłaszano capstrzyk.

Wprowadzono również szkolenie specjalistyczne dla dowódców drużyn piechoty, działonów moździerzy 82 i 120 mm, a także dla celowniczych, rusznic radiotelegrafistów, telefonistów i saperów.

16 stycznia 1945 roku artyleria dywizji przeprowadziła ostrą strzelaninę z moździerzy i dział.

Niestety, skomplikowane warunki społeczno-polityczne, niedobory zaopatrzenia oraz niska dyscyplina przyczyniły się do masowych dezercji. W październiku i listopadzie 1944 roku zdezerterowało 355 żołnierzy, w tym 101 z bronią. Ostrożne działania dowództwa, w tym sądzenie zatrzymanych oraz wprowadzenie odpowiedzialności zbiorowej wobec rodzin, doprowadziły do prawie całkowitego zniknięcia dezercji w grudniu 1944 roku.

Na koniec października dywizja została przegrupowana w rejon Radzynia Podlaskiego, a jej jednostki rozmieszczono w następujących miejscowościach: dowództwo i sztab w Jurkach, 26 pułk w Lipniakach, Pasiekach i Olszewnicy, 28 pułk w Żakowoli Radzyńskiej i Turowie, 30 pułk w Turowie, 40 pułk w Zosinowie, a pododdziały dywizyjne w Krętówce, Gruszynach, Wygnance i Grabowcu.

Działania bojowe

Marsz w kierunku frontu

28 stycznia 9 DP rozpoczęła przegrupowanie z Podlasia na zachodni brzeg Wisły w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego. Maszerowano przez Turów, Kock, Dęblin, Radom i Opoczno. 5 lutego dywizja dotarła do wyznaczonego miejsca. Jej jednostki rozlokowały się w następujący sposób: dowództwo i sztab dywizji – 2 km na wschód od Piotrkowa, 26 pułk w Kłudzicach, 28 pułk w Longinówce, a 40 pułk w Uszczynie, z jednostkami dywizyjnymi w rejonie na południowy wschód od Piotrkowa.

18 lutego 1945 roku dywizja defilowała w Piotrkowie Trybunalskim.

Od 21 lutego planowane było kolejne przegrupowanie. 9 dywizja miała maszerować przez Piotrków, Kalisz, Jarocin, Środę, Swarzędz, Oborniki, Czarnków, Trzciankę na trasie 325 km od 25 lutego do 11 marca. Wojska maszerowały w nocy od linii Słupca, Pyzdry, Jarocin. Długość kolumny dywizji wynosiła około 21 km. W trakcie przegrupowania dywizja defilowała 2 marca w Kaliszu i 8 marca w Poznaniu.

7 marca dywizja otrzymała nowe zadanie, a jej trasa przemarszu wydłużyła się do prawie 450 km. Nowy rejon to Stare Kurowo – Nowe Drawsko. 13 marca główne siły dywizji przekroczyły przedwojenną granicę polsko-niemiecką.

Po zgrupowaniu na Pomorzu, 2 Armia WP rozpoczęła budowę obrony okrężnej w drugim rzucie frontu w celach szkoleniowych. 9 Dywizja miała bronić rubieży: Górki, Zwierzyn, Stare Kurowo, Słonów, Nowe Drezdenko, Bielice Nowe. Rozbudowa obrony inżynieryjnej trwała do 19 marca. Aby zapewnić wysoką dyscyplinę, z pierwszorzutowych jednostek usunięto kobiety i skierowano je do batalionu sanitarnego. Kolejne decyzje nakazywały dywizji marsz pod Wrocław. Istniała koncepcja użycia 2 Armii w walkach o to miasto, jednak po krótkim postoju w rejonie Wzgórz Trzebnickich, w nocy z 10 na 11 kwietnia, wojska ruszyły nad Nysę Łużycką, gdzie zajęły obronę w pasie: 2 km od Młotkowa do folwarku Wysokie.

Walki w Łużycach

Planowanie działań

2 Armia WP miała uczestniczyć w operacji berlińskiej, stanowiąc osłonę dla zgrupowania uderzeniowego 1 Frontu Ukraińskiego. Zgodnie z decyzją dowódcy armii, nacierać miały wzmocnione 8 i 9 Dywizja. Prawe skrzydło armii miało początkowo prowadzić działania wiążące, a następnie, wykorzystując sukces zgrupowania uderzeniowego, poszerzać włamanie. Atak piechoty miał być poprzedzony 145-minutowym przygotowaniem artyleryjskim, a wojska chemiczne miały na Nysie stworzyć zasłonę dymną.

9 kwietnia o 6:00 dywizja stanęła nad Nysą w rejonie Ruszowa Szklarnia, gdzie broniły się kompanie 128 batalionu Volkssturmu. Dywizję wzmocniono 44 pah, 1/16 BPanc, 3 i 4/28 papanc, 14 BAPpanc bez 78 ppanc, 20 bsap i dywizjonem 98 pułku moździerzy Gwardii.

Dywizja miała za zadanie przełamać niemiecką obronę na południe od Rothenburga i opanować do końca dnia rubież szosy Rietschen-Schwarzer Schöps (Čorny Šepc) w pasie natarcia. W drugim dniu operacji dywizja miała zająć rubież Förstgen, Ober i Nieder Oelsa, wzgórze 307,2, a wydzielone oddziały miały uchwycić przeprawy na Szprewie i Spreewiese. Trzeciego dnia celem było osiągnięcie linii Saritsch-Loga-Schmochtitz. Na kierunku głównego uderzenia działał 28 pułk piechoty, natomiast na lewym skrzydle nacierał 26 pp, który we współpracy z 37 pp 7 DP miał opanować Rothenburg. Dywizja została ugrupowana w dwa rzuty – 26 i 28 pułk w pierwszym, a 30 pułk w drugim.

Natarcie

16 kwietnia 1945 roku dywizja sforsowała Nysę Łużycką i uderzyła na niemieckie pozycje, zdobywając Geheege. 28 pp na koniec dnia został zatrzymany przez Niemców w miejscowości Horka. 26 pp, po sforsowaniu Nysy Łużyckiej, walczył o Rothenburg, zdobywając go wieczorem. 17 kwietnia 28 pp atakował Nieder Horka, a 26 pp Uhsmannsdorf, który udało się zdobyć. Następnie, po półtoragodzinnej walce, dywizja sforsowała Weißer Schöps (Běły Šepc) i po południu przekroczyła kanał Neugraben, a wieczorem jej natarcie zostało zatrzymane pod Niesky. 18 kwietnia, wraz z 8 DP, zdobyła Niesky, a następnie 26 pp dotarł do Förstgen, a 30 pp zdobył Guttau. 19 kwietnia 26 pp i 30 pp dotarły do Sprewy, a 30 pp zdobył przyczółek na drugim brzegu rzeki koło Klix. 20 kwietnia dywizja ruszyła do pościgu, a przed nią uderzała 3 BPanc. W rejonie Bolbritz oddziały te przejęły szosę Budziszyn-Drezno i opanowały miejscowości Göda i Dobranitz, oskrzydlając Budziszyn od północy. W dniach 21 i 22 kwietnia kontynuowano pościg za wycofującym się wrogiem, a wieczorem 22 kwietnia dywizja dotarła do przedmieść Drezna i tam przeszła do obrony. 24 kwietnia została zaatakowana przez niemieckie jednostki z Drezna, które zaatakowały 26 pp i zdobyły Großröhrsdorf. W tym mieście zginęło 138 żołnierzy pułku, a drugie tyle zostało rannych.

Wycofanie spod Drezna

W związku z trwającą bitwą budziszyńską, dowódca armii zdecydował o wycofaniu 9 DP.

Na mocy rozkazu gen. Świerczewskiego, dywizja miała oderwać się od nieprzyjaciela i zajmować obronę na linii Kamenz – Kuckau (rubież: wzgórze 172,7, Thonberg, Kuckau do wzgórza 213,0), oddaloną od zajmowanych pozycji o około 12 km. Pułki miały wycofywać się w trzech równoległych kolumnach, które mogły się wzajemnie wspierać. Pułki 28 i 30 wyruszyły wieczorem 26 kwietnia, natomiast 26 pp rozpoczął samotny odwrót 9 godzin przed nimi, już o 9:00. Z powodu pośpiechu popełniono wiele poważnych błędów taktycznych.

Przegrupowanie rozpoczęto bez wcześniejszego rozpoznania. Transport rannych, wysłany bez ubezpieczenia, został zaatakowany i zmasakrowany w rejonie wsi Horka.

Kolumny pułków były nieustannie atakowane, a opór wroga wzrastał, co prowadziło do stałego zatrzymywania maszerujących batalionów. Do tyłów 26 pułku dołączyły tyły dywizji, batalion szkolny, 12 dywizjon pancerny oraz baterie 9 BAPpanc. Wystąpiły ogromne trudności w dowodzeniu oddziałami, które były zbite na małej przestrzeni.

30 pułk, po przekroczeniu Pulsnitz, został zaatakowany z różnych kierunków. Nocne ataki nieprzyjaciela wywołały zamieszanie i popłoch. Dowództwo zarządziło postój nocny w rejonie Jauer. 28 pułk – północna kolumna dywizji – bez większego oporu ze strony Niemców rano 27 kwietnia osiągnął rubież Thonberg-Miltitz. 27 kwietnia sytuacja dywizji była jeszcze trudniejsza. 26 pp wycofał się do Panschwitz i Kuckau, w okolice rozmieszczenia sztabu dywizji. Zorganizowano obronę tych miejscowości. Próby zorganizowania natarcia w kierunku Radibor nie przyniosły skutku. Wieczorem 27 kwietnia dywizja została skierowana na północ. Pułki 14 Dywizji Gwardii przeprowadziły koncentryczne natarcie. W trakcie próby wydostania się z okrążenia, do niewoli dostał się dowódca 9 DP, płk Aleksander Łaski. Straty dywizji wyniosły około 40% stanu oraz większość sprzętu artyleryjskiego, saperskiego i chemicznego.

Operacja praska

W dniach 6-12 maja 9 Dywizja Piechoty uczestniczyła w operacji praskiej. 8 maja 1945 roku o 19:00 dywizja dotarła nad Łabę. Do 12 maja 30 pułk piechoty prowadził działania w Czechach, osiągając wieczorem Politz.

13 maja dywizja wyruszyła do kraju, maszerując przez Zgorzelec, Wrocław do Opola, a stamtąd koleją na Rzeszowszczyznę. 340-kilometrowy marsz zakończyła 10 czerwca w Rzeszowie.

W walkach na froncie od 16 kwietnia do 12 maja 1945 roku dywizja straciła 4020 żołnierzy, w tym: 355 oficerów, 773 podoficerów i 2892 szeregowców. Straty bezpowrotne dywizji wyniosły 1487 żołnierzy. Za męstwo i odwagę na froncie 1016 żołnierzy dywizji zostało odznaczonych wysokimi odznaczeniami wojskowymi: 67 Krzyżem Grunwaldu, 21 Orderem Virtuti Militari oraz 926 Krzyżem Walecznych.

Sztandar dywizji

Sztandar został ufundowany przez mieszkańców Białegostoku. 11 listopada 1944 roku w Białymstoku, generał Michał Rola-Żymierski wręczył sztandar dowódcy dywizji, płk. Łaskiemu. Od dowódcy dywizji sztandar przejął dowódca 26 pułku piechoty, ppłk Sosnora. W trakcie walk znak dywizyjny znajdował się przy 26 pp. Podczas krytycznej sytuacji w rejonie Kuckau-Siebitz, gdy dywizja została okrążona przez oddziały pancerne nieprzyjaciela, w obawie o utratę sztandaru zakopano go w ziemi. Sztandar został odkopany po kilku dniach, gdy obszar jego ukrycia ponownie znalazł się w rękach Polaków.

Opis sztandaru:

Płat o wymiarach 97 x 97 cm, z trzech stron obszyty żółtym, jedwabnym sznurkiem, przymocowany do drzewca przy pomocy siedmiu tasiemek biało-czerwonych. Drzewce z jasnego politurowanego drewna składa się z dwóch części skręconych za pomocą okuć stalowych. Głowica w kształcie grotu wspartego na kuli. Do drzewca przymocowana wstęga biało-czerwona.

Strona główna:

Na czerwonym tle haftowany białą nicią orzeł wsparty na tarczy amazonek oraz haftowany białą nicią napis: „BÓG I OJCZYZNA”.

Okres powojenny

4 lipca 1945 roku, dekretem Rady Najwyższej ZSRR, dywizja została odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru.

We wrześniu 1945 roku sztab dywizji stacjonował w Rzeszowie. W latach 1946–1947 dywizja brała udział w walkach z zbrojnym podziemiem w Małopolsce w ramach GO „Rzeszów”.

Zgrupowanie z 9 DP, w składzie 3, 4, 5, 14, 26, 28, 30 kombinowane pułki piechoty (łącznie około 2700 żołnierzy), uczestniczyło w ramach GO „Wisła” w akcji wysiedlania ludności ukraińskiej i walkach z UPA.

Dopiero w 1949 roku dywizja przeszła na etat pokojowy nr 2/75a/2/52. Organizacyjnie wchodziła w skład 12 Korpusu Piechoty, który podlegał 5 Okręgowi Wojskowemu stacjonującemu w Krakowie.

Struktura organizacyjna dywizji

W 1948 roku:

  • Dowództwo 9 Dywizji Piechoty – Rzeszów
  • 26 pułk piechoty – Sanok
  • 28 pułk piechoty – Przemyśl
  • 30 pułk piechoty – Rzeszów
  • 40 pułk artylerii lekkiej – Jarosław
  • 12 dywizjon artylerii przeciwpancernej – Łańcut
  • 20 batalion saperów – Dębica

W 1951 roku dywizja została przeniesiona na etaty dywizji piechoty typu B „konna mała”.

Struktura w 1952 roku, w składzie 12 KA:

  • Dowództwo 9 Dywizji Piechoty – Rzeszów
  • 29 batalion łączności – Rzeszów
  • 26 pułk piechoty – Sanok
  • 28 pułk piechoty – Przemyśl
  • 30 pułk piechoty – Rzeszów
  • 40 pułk artylerii lekkiej – Jarosław
  • 25 daplot – Jarosław
  • 12 dywizjon artylerii przeciwpancernej – Przemyśl
  • 20 batalion saperów – Łańcut

Wiosną 1957 roku dywizja została zreorganizowana i otrzymała etaty dywizji piechoty typu B.

Struktura w 1960 roku:

  • Dowództwo 9 Dywizji Piechoty – Rzeszów
  • 29 batalion łączności – Rzeszów
  • 4 pułk piechoty – Kielce
  • 14 pułk piechoty – Tarnów
  • 30 pułk piechoty – Rzeszów
  • 24 batalion czołgów – Sanok
  • 40 pułk artylerii – Jarosław
  • 25 dywizjon artylerii przeciwlotniczej – Jarosław
  • 12 dywizjon artylerii przeciwpancernej – Przemyśl
  • 13 batalion saperów – Dębica

Na podstawie zarządzenia Nr 023/Org. szefa Sztabu Generalnego WP z 7 marca 1962 roku 3 DP została przeformowana w 9 Dywizję Zmechanizowaną i skadrowana.

Żołnierze dywizji

Dowódcy dywizji:

  • p.o. płk Aleksander Sadowski (3 września – 23 września 1944)
  • płk Aleksander Łaski (23 września 1944 – 27 kwietnia 1945)
  • płk Witold Popko (28 kwietnia 1945 – 11 października 1946)
  • płk Ignacy Wieliczko (11 października 1946 – 17 lipca 1947)
  • ppłk dypl. Edmund Wiktor Ginalski (17 lipca – 18 listopada 1947)
  • płk dypl. Michał Chiliński (18 listopada 1947 – 20 kwietnia 1948)
  • ppłk/płk Tadeusz Pawełczak (20 kwietnia 1948 – 1 lutego 1950)
  • płk Michał Sadykiewicz (1950 – 1953)
  • ppłk Stanisław Wytyczak (18 listopada 1953 – 1 listopada 1954)
  • ppłk/płk Jan Szwedyk (1954-1960)
  • gen. bryg. Jan Drzewiecki (6 czerwca 1960 – 19 kwietnia 1962)

Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (oddziały dywizyjne bez pp i pal):

  • por. Ludwik Buchajster – 20 bsap
  • mjr Marian Gutaker – z/ca dcy dywizji ds. pol.-wych.
  • por. Bolesław Jacek – 12 dapanc
  • kpt. Piotr Kaszewski – 12 dapanc
  • chor. Stanisław Kłosowski – 12 dapanc
  • ppor. Stefan Kulik – 20 bsap
  • por. Paweł Kuź – 9 kzwiad
  • ppor. Hubert Lewandowski – 9 bszk
  • mjr Teodor Magier – sztab dywizji
  • ppłk Wasyl Połukarow – AD
  • ppor. Wojciech Rajca – 12 dapanc
  • mjr Aleksiej Szmonin – sztab dywizji
  • ppor. Tadeusz Szyszło – 12 dapanc
  • por. Ignacy Welker – Wydz. pol.-wych. dywizji

Upamiętnienie

11 października 1974 roku imię 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty nadano Hufcowi ZHP Sanok, który nosił je do końca lat 80.

W 32. rocznicę powstania ludowego Wojska Polskiego w 1975 roku imię artylerzystów 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty nadano Zespołowi Szkół Rolniczych w Oleszycach, a 1 października 1975 roku w holu budynku szkoły odsłonięto tablicę upamiętniającą.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Wanda Bigoszewska, Henryk Wiewióra: Sztandary ludowego Wojska Polskiego 1943 – 1974. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.

Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, T. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.

Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.

Mikołaj Łuczniewski. Tragiczny odwrót 9. Dywizji Piechoty spod Drezna w kwietniu 1945. „Poligon”. Nr 3(50)/2015, maj – czerwiec 2015. Magnum-X.

[red.] Stanisław Stąpor: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1945. Szkolenie, przegrupowania i działania bojowe 2 Armii WP. Wybór materiałów źródłowych. Tom III. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.

9 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Ajaks, 1995. ISBN 83-85621-75-X. Brak numerów stron w książce.

Edward Pawłowski. Formowanie, szkolenie i przegrupowanie 9 DP na front. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 49-74, 1982. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.

Wiesław Mąsior: Dowódcy dywizji Wojska Polskiego. Profesjonalne Forum Wojskowe. Serwis-militarny.net, 2005. [dostęp 2018-02-05].

Edmund Ginalski, Eugeniusz Wysokiński: Dziewiąta drezdeńska. Z dziejów 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty (1944-1947). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1984. ISBN 83-1106953-0.

Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.