9 Batalion Strzelców Flandryjskich

9 Batalion Strzelców Flandryjskich (ang. 9th Polish Flanders Rifle Battalion) to pododdział piechoty w ramach Polskich Sił Zbrojnych.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Batalion został utworzony 5 listopada 1943 roku z żołnierzy 2 i 3 batalionów strzelców 1 Dywizji Grenadierów, a także kilku oficerów z 1 batalionu strzelców podhalańskich oraz żołnierzy z 14 pułku kawalerii pancernej, szwadronu sztabowego 1 DPanc, kompanii przeciwpancernej 1 DGren oraz 3 szwadronu żandarmerii. W ramach formowania, włączono go do 3 Brygady Strzelców, która była częścią 1 Dywizji Pancernej dowodzonej przez generała Stanisława Maczka.

Święto batalionu obchodzone było 19 kwietnia, w rocznicę sześciodniowej bitwy nad kanałem Kiisten w 1945 roku.

W uznaniu za działania w kampanii 1944–1945 w Francji, Belgii, Holandii i Niemczech, batalion został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari (nr 13312) oraz belgijskim Krzyżem Wojennym (Croix de Guerre) z palmą.

Działania bojowe batalionu

9 batalion strzelców został przetransportowany z Wielkiej Brytanii do Francji na początku sierpnia 1944 roku. Statek, na pokładzie którego znajdował się batalion pod dowództwem ppłk. dr Zdzisława Szydłowskiego, przybył na francuskie wybrzeże 1 sierpnia o godzinie 17:00. 1 kompania strzelców przybyła w towarzystwie 24 pułku ułanów. Pododdziały zaczęły schodzić na ląd 2 sierpnia o 16:00, jednak poranny wyładunek sprzętu następnego dnia zakończył się stratami. W wyniku jednej z fal, z barki zsunął się transporter opancerzony Carrier oraz armata przeciwpancerna. 3 sierpnia o godzinie 15:00 dowódca batalionu zgłosił gotowość oddziału do dalszych działań.

Bitwa w Normandii

Batalion skupił się w Magny-en-Bessin. W dniach 7 i 8 sierpnia 1944 roku marsz w kierunku frontu w ugrupowaniu 3 Brygady Strzelców doprowadził do zajęcia miejscowości Verrieres. Wieczorem 8 sierpnia batalion był w gotowości do nocnego natarcia na wyznaczone cele. O świcie 9 sierpnia zajęto podstawy wyjściowe w pobliżu lasu na południe od Saint-Aignan-de-Cramensnil, niedaleko pozycji 8 batalionu strzelców. W godzinach południowych zajęto miejscowość Cauvicourt, gdzie prowadzono walki obronne na zdobytych pozycjach, wspierani przez IV dywizjon 1 pułku artylerii ppanc. 10 sierpnia batalion został podporządkowany 10 BKPanc, zajmując stanowiska obronne obok 10 pułku dragonów w Estrees-la-Campagne, gdzie obie jednostki były wspierane przez IV/1 pappanc. O godzinie 20:00 9 batalion strzelców, przy wsparciu ogniowym 10 psk oraz pułków artylerii dywizyjnej, przeprowadził natarcie na Soignolles-wzgórze 111, które opanował i wspólnie z IV dywizjonem zajął na nim obronę. 11 sierpnia batalion odparł kilka kontrataków nieprzyjaciela, utrzymując swoje pozycje. Nocą 11/12 sierpnia 1944 roku batalion został zluzowany przez kanadyjską 9 BP z 3 DP i odszedł na wypoczynek. Straty batalionu wyniosły 19 poległych, 208 rannych i 16 zaginionych. Po niepowodzeniu natarcia 3 BS w dniu 14 sierpnia, batalion został wprowadzony do I rzutu odwodowego 9 BS, wzmocnionego 2 szwadronem 24 pułku. 9 BS wkroczył do niebronionej miejscowości Fontanine-le-Pin. 15 sierpnia rano batalion zdobył wzgórze 206, biorąc do niewoli 25 jeńców. Wysunięte plutony rozpoznawcze 9 BS i 24 pułku zdobyły miejscowość Ussy. Nocą 15/16 sierpnia 9 BS przejął przyczółek na rzece Dives w rejonie miejscowości Jort od 10 psk, pozostając w obronie do 17 sierpnia. Od poranka 17 sierpnia strzelcy 9 batalionu oczyszczali z niedobitków wroga las Bois-le-Courcy i rejon wzgórza 120. Wieczorem 9 BA osiągnął wzgórze 159, dołączając do 1 pułku pancernego. 18 sierpnia, większością sił batalion zajął wzgórze 259 w miejsce przesuniętego batalionu podhalańskiego. 19 sierpnia batalion zluzował część batalionu podhalańskiego na wzgórzu 258. Tego samego dnia wieczorem 9 BS wraz z IV dywizjonem 1 pappanc przemieszczał się w walce na wzgórze 262. W dniach 19-22 sierpnia batalion prowadził obronę w trudnych warunkach, w całkowitym okrążeniu, odpierając kilka niemieckich natarć. Wieczorem 21 sierpnia, na wzgórze 262 (Maczuga), dotarły oddziały kanadyjskiej 4 DPanc., przynosząc zaopatrzenie i umożliwiając nawiązanie łączności z zapleczem, ewakuację rannych i jeńców. 9 BS został wzmocniony na południowej części wzgórza 262 (Maczuga) o godzinie 17:50, co wzmocniło obronę okrężną 1 pułku pancernego oraz 24 pułku ułanów. 23 sierpnia batalion przeszedł do odwrotu, udając się na odpoczynek na zaplecze frontu.

Pościg we Francji i Belgii

Od 29 sierpnia 1944 roku, wieczorem, batalion rozpoczął marsz i pościg w ramach 3 BS. 3 września, w godzinach przedpołudniowych, batalion przekroczył Sommę, przechodząc przez pozycje 8 batalionu strzelców, a następnie obchodząc Abbeville od południowego wschodu. Wspólnie z batalionem podhalańskim zdobyli miasto, które opanowali w godzinach południowych. 6 września, czołowe pułki pancerne: 10 psk, 2 pancerny i 1 pancerny dotarły do przedmieść Ypres, gdzie w związku z silną obroną ppanc, do natarcia na miasto został wprowadzony 9 BS. Z powodu nieustępliwej obrony, do natarcia na Ypres weszła cała 3 BS. Walki o miasto trwały przez całą noc; o świcie 7 września batalion zajął rynek, oczyszczając miasto z wojsk niemieckich. Po południu tego dnia batalion kontynuował pościg, jako czołowy batalion 3 BS, zdobywając w ciężkiej walce miasto Roulers, które oczyszczono o świcie 8 września. 11 września batalion dotarł w ramach 3 BS do Gandawy, luzując oddziały brytyjskiej 7 DPanc. W dniach 12 i 13 września 9 BS w walkach zdobył północną część Gandawy, wypierając wroga w kierunku rzeki Lieve.

Walki na pograniczu belgijsko-holenderskim

Od 16 września 1944 roku 9 BS w ramach 3 BS prowadził natarcie w kierunku Axel, wspierany przez 3 szwadron 10 psk, IV dywizjon 1 pappanc. oraz z wsparciem artyleryjskim 2 pamot. Natarcie zostało zatrzymane z powodu silnej obrony nieprzyjaciela i licznych przeszkód wodnych, w tym zalewów. W dniach 17 i 18 września batalion prowadził walki obronne na zajętych przedmieściach i podejściach do Axel. 19 września batalion, podzielony na trzy grupy szturmowe, uderzył na Axel, współdziałając z 8 BS. Następnie 9 batalion z 10 psk podjął dalsze natarcie na północ w kierunku Terneuzen. Od świtu 20 września oddział wydzielony z batalionu nacierał w kierunku portu Terneuzen, który opanował w południe. W godzinach popołudniowych całością sił 9 BS dotarł do Skaldy. W tych walkach batalion wspierany był przez 1 pappanc. (bez dwóch dywizjonów), a wieczorem zajął Henstdijk. Dwa oddziały wydzielone 9 batalionu: OW „K” mjr. Stępnia, tj. 4 kompania z 1 szwadronem 1 ppanc. uderzyły na Sluiskil, opanowując dużą fabrykę i wypierając z niej wroga. OW „Ł” kpt. Łabno, tj. 3 kompania oraz część kompanii wsparcia batalionu i 2 szwadron 10 psk, oczyszczały i osłaniały rejon portu Terneuzen. Od 21 do 27 września batalion na opanowanym terenie prowadził działania oczyszczające i odpoczywał. 29 września 1944 roku 9 BS wsparty szwadronem ułanów 24 pułku prowadził natarcie w I rzucie 3 BS w kierunku Merxplas. W ciężkich walkach opanował południowy skraj fabryki Dépôt de Mendicite. Nazajutrz, 30 września, wczesnym porankiem, 9 batalion ze wsparciem szwadronów ułanów prowadził dalsze natarcie. W godzinach południowych zdobył w walce Merxplas. W godzinach popołudniowych strzelcy zajęli przeprawy, opanowane przez 10 psk, w kierunku Zondereigen i Baarle Nassau. W dniach 1 i 2 października batalion prowadził działania obronne, zabezpieczając natarcie pozostałych sił brygady. 3 października 9 BS został wprowadzony do natarcia, zdobywając wspólnie z 8 BS oraz czołgami 1 pułku pancernego w godzinach wieczornych i nocnych Baarle Nassau. 4 października, wieczorem, 9 batalion wspólnie z 1 pułkiem pancernym zdobył las na północ od opanowanego Baarle Nassau, odpierając niemieckie kontrataki. 5 października, od godziny 11:00, 9 BS w zgrupowaniu 10 BKPanc. rozpoczął natarcie w kierunku Alphen. O godzinie 19:00, po ciężkiej walce, zdobył miasto wspólnie z 2 pułkiem pancernym. Następnie od 6 do 26 października batalion przeszedł do obrony zajętego terenu. 27 października 1944 roku 9 BS, wspólnie z dywizjonem przeciwpancernym 1 pappanc., w ugrupowaniu 3 BS, o godzinie 10:30 rozpoczął natarcie na kompleks leśny Hetzand. W godzinach nocnych 27/28 października batalion oczyścił lesiste wzgórza Alphense Bergen z broniących się oddziałów wroga. 28 października 9 batalion prowadził natarcie w kierunku Bredy w ramach 3 BS. Wieczorem i nocą 28/29 października stoczył ciężki bój o Ginneken, przedmieście Bredy. Rano, 29 października, 9 batalion strzelców przy wsparciu 1 szwadronu pancernym 2 pułku wspierał pozostałe bataliony 3 BS, szturmując centrum Bredy. 3 listopada, o godzinie 8:30, na odcinku 10 BKPanc, 9 batalion, z I dywizjonem samobieżnym 1 pappanc. oraz dwoma plutonami saperów, sforsował kanał Mark w okolicach miejscowości Den Hout i lasu Vraggelse Heide, siłami jednej kompanii. Silny ogień artylerii niemieckiej na przeprawę spowodował zniszczenie członu przeprawowego. Wsparcie lotnictwa taktycznego zniszczyło stanowiska ogniowe wroga. O godzinie 12:00 na przyczółek przeprawiły się pozostałe kompanie, a saperzy wybudowali most Bayle’a klasy 40. 9 batalion zdobył osadę Vrachelen. 4 listopada 9 BS wspólnie z 24 pułkiem ułanów (bez 1 i 2 szwadronów) prowadził natarcie i opanował Terheijden. W godzinach popołudniowych grupa bojowa „Szydłowski”, tj. 9 BS, 24 puł (bez dwóch szwadronów) i I/1 pappanc., opanowała Wagenberg. 5 listopada 9 batalion, wzmocniony bateriami ciągnioną i samobieżną 1 pappanc., plutonem ciężkich moździerzy 1 szwadronu ckm oraz brytyjskim plutonem czołgów „Crocodile”, został wprowadzony do I rzutu 3 BS. O godzinie 10:00, po przygotowaniu artyleryjskim, przystąpił do natarcia. W walce zdobył stację kolejową Zwaluwe oraz miejscowość Binnen Moerdijk. Dalszy ruch był utrudniony przez liczne zalewy, przeszkody terenowe oraz zaminowane drogi. Po przygotowaniu nawałą ogniową batalion próbował zdobyć ufortyfikowane przedmoście Moerdijk, jednak natarcie nie powiodło się w ogniu obrony. W związku z warunkami terenowymi i zalaniem polderów przez Niemców, natarcie zostało wstrzymane do 7 listopada oraz na noc 7/8 listopada. Toczone były walki patroli, a teren był rozpoznawany. 8 listopada batalion, poruszając się za czołgami 24 puł, jedną kompanią wsparł natarcie ułanów na Moerdijk. W godzinach wieczornych i nocnych batalion wziął udział w boju o zdobycie miasta, które zostało zdobyte 9 listopada rano i oczyszczone z wroga.

Obrona i dozorowanie odcinka frontu nad Mozą

Od 9 listopada do 19 grudnia 1944 roku 9 batalion strzelców rotacyjnie dozorował odcinek Mozy. Żołnierze batalionu odpoczywali, korzystali z urlopów, odbywali szkolenia, a pozostali pobierali nowy sprzęt i wyposażenie oraz naprawiali niesprawne. Przybywały uzupełnienia żołnierzy, a grupy kombatantów batalionu uczestniczyły w uroczystościach, gdzie otrzymywały odznaczenia i awanse. W związku z poszerzeniem odcinka obrony, od 21 grudnia 1944 roku, w pasie działania dywizji znalazł się niemiecki przyczółek na wyspie Kapelsche Veer. 31 grudnia 1944 roku dwie kompanie strzeleckie, wzmocnione pionierami oraz moździerzami, przeprowadziły natarcie na wyspę Kapelsche Veer, jednak rozpoznanie bojem nie przyniosło sukcesu. 7 stycznia 1945 roku, cały 9 batalion z wsparciem artylerii dywizyjnej oraz korpusu usiłował ponownie zlikwidować przyczółek. Dwa natarcia przeprowadzone w ciągu dnia zakończyły się niepowodzeniem, a straty batalionu wyniosły 45 poległych, około 120 rannych i 30 zaginionych żołnierzy. Dalsze działania obronne i dozorowe nad Mozą oraz szkoleniowe batalion prowadził do 7 kwietnia 1945 roku.

Walki we wschodniej Holandii i w Niemczech

W dniach 7-9 kwietnia 1945 roku 9 batalion strzelców wykonał marsz z okolic Bredy w kierunku frontu. Po osiągnięciu 9 kwietnia rejonu Goor, batalion został zadysponowany do wsparcia 10 BKPanc. Jedna z kompanii batalionu 12 kwietnia, działając wspólnie z kanadyjską 4 DPanc, opanowała przedmoście na rzece Ems w rejonie Haren, co umożliwiło 10 kompanii saperów budowę mostu. 14 kwietnia o godzinie 16:30 9 BS, wsparty ogniem z 3 szwadronu 24 puł i współdziałając z 10 kompanią saperów na łodziach szturmowych, podjął nieudaną próbę sforsowania Küsten Kanal. Ponowione w nocy o 2:30 i rano o 7:30 próby forsowania zakończyły się stratami dla batalionu, a następne dni batalion pozostawał w obronie nad kanałem. O godzinie 10:30, po uderzeniu lotnictwa taktycznego oraz silnym przygotowaniu artyleryjskim, batalion sforsował kanał na łodziach szturmowych, uchwycił przyczółek przy wsparciu wydzielonych 1 szwadronów czołgów z 1 ppanc. i 24 puł. Następnie przyczółek został poszerzony przy wsparciu przeprawionego przez kanał 3 szwadronu 24 puł. 21 kwietnia 9 BS został podzielony na dwie części; dwie kompanie weszły w skład grupy bojowej ppłk. Dowbora, a reszta kontynuowała walki w grupie bojowej ppłk. Stefanowicza. Działając w ramach tych dwóch grup, batalion oczyścił obszar na północ i północny wschód od Pappenburga, osiągając linię Kolinghorst, Ihrhove. W dniach 23-24 kwietnia batalion prowadził działania oczyszczające w widłach rzeki Ems i Leda. Od 30 kwietnia batalion ponownie działał w składzie 10 BKPanc., podzielony na dwie części. Grupa mjr. Gutowskiego, w składzie 2 ppanc, szwadron 10 p drag., dwie kompanie 9 BS i IV dywizjon 1 pappanc., 30 kwietnia czołowymi pododdziałami opanowała Logabirum, a 1 maja obie kompanie, wspierane przez 1 i 2 szwadrony 2 pułku, opanowały Hesel oraz w godzinach popołudniowych las Staatsforst na wschód od miasta. Tego samego dnia, 1 maja 1945 roku, kompanie 9 BS, wspólnie z czołgami 1 pułku ppłk. Stefanowicza, opanowały Normoor oraz Filsum. W nocy 1/2 maja kompania strzelecka 9 batalionu, wspólnie z 3 szwadronem 2 ppanc, zajęła Remels, luzując 2 kompanię 8 BS. 2 maja 9 BS (bez trzech kompanii) wsparty kilkoma czołgami opanował przeprawę przez Nord Georgsfehner Kanal pomiędzy Filsum a Hollen. Następnie batalion (bez jednej kompanii) skoncentrował się w Selverde, gdzie osłaniał budowę mostu przez saperów. Jedna z kompanii nadal wspierała 1 ppanc. w zgrupowaniu płk. dypl. Grudzińskiego. 4 maja, całością sił 9 batalion przygotował się do uderzenia z rejonu Astederfeld w kierunku Neuenburg. Jednak z uwagi na zapowiedź przerwania działań bojowych w dniu następnym, natarcie wstrzymano. 5 maja 1945 roku, od godziny 8:00, nastąpiło wstrzymanie działań bojowych w związku z kapitulacją wojsk niemieckich.

Strzelcy flandryjscy po wojnie

5 maja 1945 roku 9 batalion strzelców zajął jako garnizon okupacyjny miasto Jever, wraz z dowództwem i KG 10 BKPanc. Działania okupacyjne w tym rejonie batalion prowadził do 20 maja 1945 roku. Do jego zadań należało oczyszczanie terenu z niedobitków, rozbrajanie osób oraz obszaru z bronią i amunicją, a także wyłapywanie przebranych żołnierzy i funkcjonariuszy hitlerowskich oraz egzekwowanie warunków kapitulacji, w tym ustalonej godziny policyjnej. W trakcie walk we Francji, Belgii, Holandii oraz na terenie Niemiec z szeregów batalionu poległo 219 żołnierzy, a 726 zostało rannych. Utracono 1 samochód opancerzony, 24 pojazdy gąsienicowe, 5 dział, 6 miotaczy ognia oraz 36 motocykli. Wzięto do niewoli 2560 jeńców. Batalion otrzymał odznaczenia polskie: 27 Krzyży VM Vkl, 262 KW, 74 KZ z M oraz zagraniczne: 1 DSO, 1 MC, 2 MM, 2 Croix de Guerre i inne.

Strzelcy flandryjscy

Dowódcy batalionu:

kpt. Konrad Stępień (p.o. 5-21 XI 1943)
ppłk dr Zdzisław Szydłowski (21 XI 1943-15 I 1945)
mjr Konrad Stępień (15 I-15 V 1945)
mjr Edward Łabno (p.o. 15 V-7 VII 1945)
mjr Stefan Kazimierczak (7 VII 1945 – 10 VI 1947)

Zastępcy dowódcy batalionu:

kpt. Eugeniusz Kozicki
kpt./mjr Konrad Leopold Stępień
mjr Edward Łabno (od 16 I 1945)
mjr Bolesław Kontrym

Dowódcy kompanii dowodzenia:

por. Edward Łukaszewicz

Dowódcy 1 kompanii strzeleckiej:

kpt. Włodzimierz Dulniak
ppor. Zdzisław Dubicki

Dowódcy 2 kompanii strzeleckiej:

por. Józef Urbaniak
ppor. Jan Suchocki
por. Michał Bochniewicz
por. Henryk Kuśmirek

Dowódcy 3 kompanii strzeleckiej:

kpt. Edward Judkowiak

Dowódcy 4 kompanii strzeleckiej:

por. Jan Drożak

Dowódcy kompanii wsparcia:

kpt. Edward Łabno

Symbole batalionu

Sztandar

Sztandar został ufundowany przez mieszkańców szkockiego miasta Galashiels. Matką chrzestną była kierowniczka lokalnej szkoły oraz inicjatorka ufundowania sztandaru, p. Eleonora Sutherland. 22 czerwca 1946 roku sztandar odebrała delegacja batalionu, a ceremonia poświęcenia i wręczenia sztandaru miała miejsce 9 lipca 1946 roku w Leer (Ostfriesland).

Strona lewa sztandaru:

Na tarczach znajdują się herby Szkocji, Normandii, Flandrii i Holandii. Na czerwonym tle umieszczono miejsca najważniejszych bitew batalionu.

Obecnie sztandar jest eksponowany w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.

Odznaka pamiątkowa

Odznaka została wykonana w metalu, z fragmentami złoconymi, srebrzonymi oraz oksydowanymi i emaliowanymi. Dominującym elementem odznaki jest stylizowany orzeł. W lewe skrzydło orła wkomponowany jest szyszak ze skrzydłem husarskim. Na dole znajdują się inicjały jednostki 9 B SF, przedzielone tarczą z herbem Belgii, która jest oksydowana na stare srebro. Korona orła oraz napis są złocone, a tło tarczy herbowej ma seledynowo-złocisty kolor, natomiast lew jest czarny.

Odznaka specjalna

Książę Karol Koburg, hrabia Flandrii, 1 lipca 1945 roku nadał batalionowi, wraz z tytułem „Strzelców Flandryjskich”, sznury naramienne, tzw. Fourragere w kolorach belgijskiego Krzyża Wojennego (czerwony przetykany zieloną nitką). Żołnierze nosili je na prawym naramienniku munduru. 10 sierpnia 1945 roku w Neu Arenberg proporzec batalionu został udekorowany Croix de Guerre 1940 avec Palme i odznaką Fourragers.

Proporczyk żółto-granatowy z paskiem granatowo-żółtym pośrodku.

Tradycje

22 kwietnia 1992 roku, na podstawie decyzji Nr 12/MON ministra obrony narodowej, 89 Pułk Zmechanizowany przyjął dziedzictwo tradycji 9 Batalionu Strzelców Flandryjskich oraz 8 Batalionu Strzelców.

Z dniem 30 maja 2008 roku 2 batalion czołgów 34 Brygady Kawalerii Pancernej im. hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego przejął dziedzictwo tradycji 9 Batalionu Strzelców Flandryjskich oraz nazwę wyróżniającą „Flandryjski”.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dembinok J., Szczech B., Urbański A. Oznaki i odznaki PSZ na Zachodzie KAW Katowice 1984

Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940–1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk: Bellona, 1992. ISBN 83-11-08218-9.

Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967.

Jacek Kutzner, Juliusz S. Tym: Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010. ISBN 978-83-7399-404-1.

Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939–1947: geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7.

Jan Partyka, Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939–1946. Wojska Lądowe. Rzeszów 1997.

StefanS. Kazimierczak StefanS., Żołnierz losu nie wybierał, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982, ISBN 83-11-06697-3, OCLC 830304906 . Brak numerów stron w książce

| Zbiór zdjęć przedstawiających sporo dokumentów i części umundurowania żołnierzy m.in. z 9BSF. Stroja w języku francuskim

Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.

Marek Wroński: Barwa 9.Batalionu Strzelców Flandryjskich – zarys monograficzny. Londyn-Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Instytutu Tarnogórskiego, 2001. ISBN 83-87470-46-5.

Juliusz Tym: 1.Dywizja Pancerna. Organizacja i wyszkolenie. Warszawa: ZP Grupa sp.z.o.o., 2009. ISBN 978-83-61529-27-9.

Juliusz Tym: 3 Brygada Strzelców 1943-1945. Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 21. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-120-7.

Juliusz Tym, Jacek Kutzner: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 27. Walki 1. Dywizji Pancernej w rejonie Bredy i Moerdijk X-XI 1944 roku.. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-126-9.

Juliusz Tym: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 29. Działania Polskiej 1. Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-128-3.

Grzegorz Korczyński (red.): 1.Dywizja Pancerna w walce. Czarna Kawaleria gen. Maczka od Caen do Wilhelmshaven. Relacje dowódców i żołnierzy. Warszawa, repr. Bruksela: Oficyna Wydawnicza Mireki, 2013. ISBN 978-83-89533-81-4.

Eric A. Parthemore: Od Normandii do Ypres. Działania 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka we Francji w 1944 r. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydział Historyczny. Zakład Historii Wojskowej, 2011.

Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.