84 Pułk Strzelców Poleskich (84 pp)
84 Pułk Strzelców Poleskich (84 pp) to jednostka piechoty Wojska Polskiego, która działała w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony w 1920 roku jako 101 pułk piechoty, a swoje umiejętności bojowe doskonalił na frontach wojny polsko-bolszewickiej.
W czasie pokoju pułk stacjonował w Okręgu Korpusu Nr IX w garnizonie Pińsk, z III batalionem w Łunińcu oraz batalionem zapasowym w Kobryniu. Wchodził w skład 30 Dywizji Piechoty.
W kampanii wrześniowej 1939 roku walczył w ramach macierzystej dywizji w obszarze działania Armii „Łódź”. IV batalion rozpoczął kampanię w składzie Wołyńskiej Brygady Kawalerii i brał udział w walkach pod Mokrą.
Formowanie i zmiany organizacyjne
1 czerwca 1920 roku Minister Spraw Wojskowych zlecił formowanie I Brygady Rezerwowej, w skład której wszedł 101 pułk piechoty. Organizacja pułku miała miejsce w Ostrowi Mazowieckiej, a oficerowie zostali przydzieleni z różnych szkół podoficerskich piechoty oraz batalionów zapasowych. Część żołnierzy pochodziła z 20. klasy Szkoły Podchorążych Piechoty, która zakończyła szkolenie tego samego dnia. W skład pułku weszli także podoficerowie i szeregowcy z batalionów zapasowych 1, 5, 6, 13, 31, 32 i 41 pułków piechoty, którzy byli słabo wyszkoleni, a wielu z nich nie miało doświadczenia w strzelaniu z karabinu. W przeciwieństwie do nich, żołnierze kompanii technicznej i plutonu łączności byli dobrze przygotowani do walki. Dowódcą pułku został kapitan Jan Bratro, a dowódcami batalionów: I – kapitan Zygmunt Piwnicki, II – kapitan Józwa, III – porucznik Wiśniewski, IV – kapitan Rękosiewicz.
Kompania techniczna i pluton łączności przybyły na miejsce formowania w pełni ukompletowane. Uzbrojenie pułku stanowiły karabiny francuskie oraz po 4 rkm Chacnarda na kompanię. Kompania ciężkich karabinów maszynowych była wyposażona w ckm Hotchkiss i Maxim. Pułkowe tabory dołączyły do jednostki dopiero w Małkini, podczas przegrupowania na front.
29 grudnia 1934 roku Minister Spraw Wojskowych nadał pułkowi nazwę „84 pułk Strzelców Poleskich”.
W 1939 roku w ramach pułku działały cztery bataliony piechoty, a kompania przeciwpancerna składała się z czterech plutonów, każdy wyposażony w dwie armaty przeciwpancerne kal. 37 mm.
Walki 101 pułku piechoty
8 czerwca pułk został przetransportowany do stacji Zwiahel w czterech transportach. 13 czerwca dotarł na miejsce, gdzie zorganizował obronę w centrum ugrupowania Brygady, opierając się na Zwiahelu i brzegu Słuczy. Po prawej stronie bronił się 105 pułk piechoty, a po lewej 106 pułk piechoty.
W obliczu ataku wojsk bolszewickich, pułk wycofał się na południowy wschód i 28 czerwca obsadził linię rzeki Słomki, gdzie czasowo powstrzymał natarcie nieprzyjaciela. Po wysadzeniu mostów na Horyniu, jednostka wycofała się do Dubna, a następnie do Brodów. W trakcie walk pułk stracił 23 oficerów i około 1000 żołnierzy. Reszta została przetransportowana do Ostrowi Mazowieckiej w celu przeformowania.
Przez następne trzy tygodnie pułk odbudowywał swoją gotowość bojową, a jego stan wyniósł 46 oficerów, 2404 żołnierzy i 69 koni. I i III batalion nowego pułku powstał z dawnego 101 pp, a II batalion ze 106 pp.
21 lipca nowo sformowany pułk wszedł w skład II Brygady Dywizji Ochotniczej. Początkowo odnosił sukcesy w walkach pod Osowcem i Grajewem. 30 lipca zajmował pozycje obronne w fortach Łomży, a tego samego dnia odparł dwa ataki sowieckie na miasto. Od 31 lipca do 2 sierpnia, dzięki pomocy lokalnej ludności, pułk utrzymał swoje pozycje. 3 sierpnia, zagrożony okrążeniem, pułk wycofał się z Łomży, kontynuując walki o przeprawy na Narwi w Dzbądzu i pod Pułtuskiem.
12 sierpnia pułk, liczący jedynie 360 bagnetów, otrzymał od dowódcy 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego zadanie obrony Nasiełska. W kolejnych dniach, prowadząc działania opóźniające, wycofywał się w kierunku Modlina, gdzie odbudowywał gotowość bojową. Do pułku włączono I batalion 57 pułku piechoty, a stan wynosił 31 oficerów i 1500 szeregowych.
Po wyprowadzeniu kontruderzenia znad Wieprza, pułk walczył pod Ciechanowem, a 20 sierpnia brawurowym atakiem zdobył Przasnysz. Otrzymał polecenie przegrupowania się do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie przez tydzień odbudowywał gotowość bojową.
6 września pułk rozpoczął marsz do frontu i po dwóch dniach skupił się we wsi Jabłoń-Rykacze. 19 września zorganizował obronę przed Nowym Dworem, a następnego dnia rano zdobył miejscowość. W dniach 23–26 września pułk walczył o Grodno. 27 września w Grodnie marszałek Józef Piłsudski udekorował najdzielniejszych żołnierzy pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, podkreślając, że prawy żołnierz jest w stanie nie tylko umrzeć za Ojczyznę, ale także żyć dla niej.
Po podpisaniu rozejmu i zakończeniu działań wojennych, pułk, wraz z innymi oddziałami Dywizji Ochotniczej, przegrupował się w kierunku Lidy, gdzie zajął rejon Girażery, Sołotworce, Mergazery. 11 października obsadził odcinek linii demarkacyjnej wzdłuż rzeki Mereczanki, a 13 października zorganizował ochronę węzła kolejowego w Oranach.
29 października pułk przekazał swoje pozycje 18 pułkowi piechoty i zakończył działania bojowe. W kolejnych dniach został zawagonowany na stacji kolejowej Łosośna i przewieziony do rejonu rozformowania w okolicach Jabłonny. Jednak w dowód uznania za męstwo i czyny bojowe, naczelne władze wojskowe zmieniły decyzję i pułk nie został rozformowany, a w całości, jako 3 Syberyjski pułk piechoty, wszedł w skład Dywizji Syberyjskiej.
W trakcie działań wojennych pułk stracił 25 oficerów i 129 szeregowych. Za zasługi bojowe 32 żołnierzy pułku otrzymało Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari, a 114 żołnierzy Krzyż Walecznych.
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
Na początku 1921 roku 3 Syberyjski pułk piechoty został skierowany na Pomorze, gdzie pełnił służbę garnizonową w Chojnicach, Tucholi i Tczewie.
Jesienią tego roku, jako 84 pułk piechoty 30 Dywizji Piechoty, przybył na Polesie. Początkowo kwaterował w trzech garnizonach: dowództwo pułku i I batalion w Pińsku, II batalion i kadra batalionu zapasowego w Kobryniu, a III batalion w Łunińcu. Na podstawie rozkazu MSWojsk. O.I Szt. Gen. L. 15700/Mob. z 27 grudnia 1923 II batalion został przeniesiony z Kobrynia do Pińska, a 6 stycznia 1924 roku już tam stacjonował.
6 stycznia 1924 roku szef Sztabu Generalnego zarządził przeniesienie magazynów mobilizacyjnych pułku z Kobrynia do Pińska, a w tym samym czasie zlikwidowano kadrę batalionu zapasowego.
Koszary
W Pińsku pododdziały pułku były rozmieszczone w Koszarach im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ulicy Albrechtowskiej. Nazwy ulic wewnętrznych nawiązywały do tradycji pułkowych, takie jak Aleja 101 pułku piechoty, Aleja 26 września, Aleja Poleska, Aleja Tadeusza Kościuszki, Aleja Romualda Traugutta, Aleja 30 Poleskiego pułku artylerii lekkiej oraz Aleja Oficerska. Ze względu na znaczną odległość kompleksu koszarowego od centrum miasta, komunikację zapewniał jedyny w Polsce „pułkowy tramwaj konny”, który kursował dwa razy dziennie w wyznaczonych godzinach oraz na rozkaz dowódcy pułku. Komenda garnizonu znajdowała się przy ulicy Kościuszki 5.
W okresie stacjonowania w garnizonie pińskim pułk intensywnie rozbudowywał swoje obiekty. 26 września 1935 roku, w 15. rocznicę powstania pułku, odsłonięto pomnik ku czci poległych żołnierzy, autorstwa artysty rzeźbiarza Antoniego Miszewskiego. 29 października 1935 roku otwarto świetlicę żołnierską, a w grudniu 1936 roku oddano do użytku studnię artezyjską. W tym samym roku zakończono rozbudowę magazynów amunicyjnych. W 1937 roku zainstalowano armaturę wodno-ściekową oraz stacjonarną sieć telefoniczną. W grudniu tego roku otwarto kasyno podoficerskie.
Służba asystencyjna
W latach 1923–1925 pułk często prowadził działania asystencyjne w „rejonie bezpieczeństwa” obejmującym powiaty łuniniecki i stoliński. W okresie intensywnej działalności grup dywersyjno-bandyckich, od maja 1924 do lipca 1925, pododdziały pułku wzięły udział w 30 akcjach wymierzonych przeciwko nim. Służba ta koncentrowała się na zwalczaniu zbrojnych band rabunkowych w obszarach przygranicznych, często wspieranych przez ośrodki kierowania na terytorium Związku Sowieckiego. W tego rodzaju akcjach pułk ściśle współpracował z Policją Państwową oraz administracją terenową. Aby ułatwić wymianę informacji, pułk zbudował 365 km polowej linii telefonicznej, obsadził 7 urzędów pocztowo-telegraficznych oraz wybudował stałą linię telefoniczną o długości 56 km z Pińska do Telechan.
Szkolenie w pułku
Wraz z przejęciem ochrony granicy wschodniej przez oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, działania asystencyjne w pułku ustały, a pododdziały mogły powrócić do standardowego szkolenia programowego.
Na podstawie rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych dotyczącego organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 84 pułk piechoty został zaliczony do typu III pułków piechoty o stanach zbliżonych do wojennych. Przewidywano go do działań osłonowych w czasie wojny. Corocznie otrzymywał około 1010 rekrutów, a jego obsadę stanowiło 68 oficerów oraz 2200 podoficerów i żołnierzy. Poborowi byli wcielani do pułku na wiosnę, a zachowanie proporcji narodowościowych wśród stanu osobowego powodowało, że pobór odbywał się eksterytorialnie, przez KRU w różnych miejscowościach.
Pułk charakteryzował się wysokim poziomem szkolenia strzeleckiego i bojowego, a jego żołnierze byli przystosowani do działań w terenie lesistym i bagnisto-jeziornym. Ćwiczące pododdziały dysponowały lekkimi przenośnymi kładkami oraz tratwami pęcherzowymi do pokonywania przeszkód wodnych i bagien. W 1936 roku pułk zdobył mistrzostwo Wojska Polskiego w strzelaniach szkolnych i bojowych. W kolejnych latach jeszcze trzykrotnie zdobył mistrzostwo 30 Poleskiej Dywizji Piechoty. Do wyróżniających „strzelców” zaliczano: por. Franciszka Błażeja, ppor. Józefa Balukiewicza oraz kpr. zaw. Mariana Wojdę. W 1939 roku mistrzostwo Okręgu Korpusu IX w szermierce zdobył ppor. Włodzimierz Drzewieniecki.
W pułku działała również szkoła nauczania początkowego dla analfabetów i półanalfabetów. W 1936 roku uczęszczało do niej 140 żołnierzy, a w grudniu tego roku skierowano do niej kolejnych 60.
Kadra zawodowa pułku wspierała również oświatę powszechną. 16 marca 1936 roku otwarto Szkołę Powszechną im. Korpusu Podoficerów Pułku Strzelców Poleskich w Zabereziu, powstałą ze składek podoficerów pułku. Kadra pułku opiekowała się także Szkołą Powszechną w Małyszewicach, gdzie zakupiono radioodbiornik, rzutnik oraz 90 książek do biblioteki. Zorganizowano również bezpłatne dożywianie dla ubogich dzieci.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Józef Piłsudski ustalił dzień 29 lipca jako datę święta pułkowego, obchodzonego w rocznicę boju pod Łomżą. 26 sierpnia 1935 roku Minister Spraw Wojskowych zmienił datę święta pułkowego na 26 września – rocznicę zdobycia Grodna.
W marcu 1939 roku zarządzono skrytą mobilizację. Na koniec miesiąca zmobilizowane pododdziały z dowództwem pułku wyjechały nad granicę niemiecką w rejon koncentracji.
84 pp w kampanii wrześniowej
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie macierzystej 30 Dywizji Piechoty (Armia „Łódź”). IV batalion rozpoczął kampanię w składzie Wołyńskiej Brygady Kawalerii i walczył pod Mokrą.
Za kampanię wrześniową pułk został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari nr 13280.
Mobilizacja i działania do 1 września 1939
84 pułk strzelców poleskich został zmobilizowany zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w ramach mobilizacji alarmowej w garnizonach Pińsk i Łuniniec w dniu 23 marca 1939 roku. Mobilizacja odbyła się w grupie czerwonej w terminie od A+24 do A+36. Pułk był mobilizowany z nietypowym etatem, w sile czterech batalionów piechoty. Dodatkowo mobilizowano:
- kolumnę taborową jednokonną nr 919 w czasie A+48,
- batalion marszowy 84 pp w czasie A+54.
Pułk zabezpieczał także rozwijanie Komendy Rejonu Uzupełnień w Pińsku oraz plutony żandarmerii nr 139 i 140.
Mobilizację alarmową rozpoczęto 23 marca 1939 roku. I batalion oraz plutony specjalne mobilizowały się w koszarach w Pińsku, II batalion w Koźlakowicach, III batalion w Zalesiu koło Łunińca, a IV batalion w Żabczycach. Pododdziały mobilizowały się kilka godzin przed planowym terminem, a 24 marca w rejonach mobilizacji złożyły przysięgę i osiągnęły gotowość marszową. W trakcie mobilizacji wystąpiły problemy z poborem koni i wozów. Konie były średniej jakości, a braki występowały w uprzężach i ilości zmobilizowanych wozów, co było spowodowane biernym oporem miejscowej ludności. W II i IV batalionie musiano zmniejszyć liczbę koni w zaprzęgach, a część materiałów pozostawić w Koźlakowiczach i Żabczycach. Największe problemy mobilizacyjne wystąpiły w IV batalionie, który nie istniał w czasie pokoju. Otrzymał on z opóźnieniem bardzo małe zawiązki z żołnierzy służby czynnej, a podoficerowie w dużej części wywodzili się z orkiestry pułkowej i nie mieli praktyki liniowej. Zgodnie z etatem, 84 pułk strzelców poleskich miał liczyć 115 oficerów i 3960 żołnierzy, w rzeczywistości liczył 116 oficerów i 4156 żołnierzy.
24 marca pododdziały pułku rozpoczęły załadunek na transporty kolejowe. O 1.00 odjechał z Pińska I batalion, o 3.30 dowództwo pułku z plutonem łączności i pionem kwatermistrzowskim, o 5.00 pododdziały pułkowe, a o 5.30 III batalion ze stacji Łuniniec. O 6.30 z Pińska wyruszył II batalion, a o 14.00 IV batalion. Dodatkowo 27 marca wyjechały z Pińska uzupełnienia osobowe, materiały intendenckie, konie i wyposażenie. Transporty do rejonu koncentracji jechały trasą: Brześć nad Bugiem – Łuków – Dęblin – Radom – Skarżysko-Kamienna – Tomaszów Mazowiecki – Słotwiny – Łódź Chojny – Pabianice – Herby Nowe i dalej do stacji wyładowczych. Pierwsze z Pińska odjechało dowództwo pułku, kwatermistrzostwo, kompania gospodarcza i pluton łączności. Po wyładowaniu się 26 marca na stacji Rusiec, pierwszy transport przegrupował się do Chabielic. Także transport z I batalionem wyładował się w Ruścu, a stąd pomaszerował do wsi Kieruzel. Kompania zwiadu, plutony: pionierów, artylerii piechoty, przeciwgazowy i przeciwpancerny wyładowały się na stacji Siemkowice, po czym przegrupowały do Chabielic. II i III batalion wyładowały się na stacji Siemkowie, a marszem pieszym II batalion przeszedł do kolonii Chabielice, a III batalion do Broszęcina i Kodrania. IV batalion wyładował się w Raduszcu i przegrupował się do Augustowa i Leśniaków Chabielskich. 28 marca wszystkie zmobilizowane pododdziały pułku znalazły się w rejonie koncentracji, gdzie żołnierze kwaterowali w stodołach.
Po osiągnięciu rejonu do działań, pułk uporządkował pododdziały, uzupełnił braki materiałowe i prowadził szkolenie. Prowadził również rozbudowę inżynieryjną pozycji obronnych oraz organizował system ognia. Od maja do czerwca 1939 roku pułk zmienił kwatery na bardziej pojemne i odpowiadające warunkom zakwaterowania pododdziałów. Dowództwo pułku oraz pododdziały przeniesiono w czerwcu do Kurnosu, I batalion od czerwca stacjonował w dworze Słupno, wsiach i folwarkach Pólko, Zarzecze, Kuźnicy Kaszewskiej, II batalion zajął wsie Krysiaki, Oleśnik i Trębaczów, III batalion wsie Żar i Podżar, a IV batalion Kurnos, Kaszewice, Ważne Młyny, Borowiec. Do wybuchu wojny trzykrotnie wymieniano rezerwistów, pozostawiając w służbie najmłodsze roczniki. W czasie przerw w szkoleniu żołnierze wspierali lokalną ludność w akcji żniwnej. 5 lipca II batalion, wzmocniony kompanią zwiadowców, baterią 8/30 pułku artylerii lekkiej, plutonem przeciwpancernym i plutonem saperów, został wysłany do Trębaczowa w celu obrony pozycji przesłaniającej dywizję w rejonie Działoszyna nad Wartą. 15 sierpnia IV batalion z IV plutonem kompanii przeciwpancernej został przesunięty nad Wartę do rejonu Stoczki, Ważne Młyny, gdzie zamknął kierunek nad Wartą Stoczki – Borowiec oraz dozorował przeprawy na odcinku Moczydło – Rybaki. Jego zadaniem była osłona wyładowania się z transportów kolejowych i koncentracji Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Od 19 sierpnia IV/84 pp został podporządkowany dowódcy Wołyńskiej BK. Po ogłoszeniu mobilizacji alarmowej w OK IV oraz pogotowia bojowego, 26 sierpnia pułk ugrupował się następująco: dowództwo pułku z pododdziałami pułkowymi we wsi i kolonii Chabielice, I batalion w Broszęcinie, III batalion w Kieruzale i Chabielicach. Ukończono dalsze prace nad umocnieniami polowymi. Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Łódź” gen. dyw. Juliusz Rómmel sprecyzował poszczególnym dywizjom zadania bojowe. 30 Dywizja Piechoty miała bronić pasa obrony o szerokości 25 kilometrów, nie dopuszczając do przerwania się przeciwnika na kierunku Kluczbork – Działoszyn – Łódź. Na lewym skrzydle obronę rozbudował 84 pułk piechoty, obsadzając dwoma batalionami odcinek obrony: Sęsów – Grądy – Łazy. Dowódca 30 DP gen. bryg. Leopold Cehak wydał rozkaz przegrupowania się 84 pp na linię Warty. Pułk wraz z dowództwem 30 pal i III/30 pal podjął marsz 30 sierpnia o godz. 19.30 przez Stróżę, Suchowolę, Białą, Pajęczno i Trębaczów. Wczesnym rankiem 31 sierpnia 84 pp obsadził linię Warty na jej prawym brzegu na odcinku Sensów (Sęsów) – Patrzyków, z II batalionem od Sensowa do Działoszyna, a III batalionem od Grądy Łazy do Patrzykowa. W odwodzie znajdował się I batalion w Trębaczowie oraz dowództwo pułku w Dylowie. Na dalekie przedpole wysłano dwie drużyny kolarzy z kompanii zwiadu do Rudnik i Krzepic, a do wsi Więcki z III batalionu wysunięto czatę w sile plutonu strzeleckiego i plutonu ckm. Wsparcia strzelcom poleskim miały udzielić II dywizjon i 8 bateria 30 pal. Nad Wartą 30 DP weszła w skład Grupy Operacyjnej „Piotrków” gen. bryg. Wiktora Thommée. 31 sierpnia kompania zwiadu 84 pp otrzymała rozkaz dozorowania Warty na wschód od Kuźnicy i utrzymania łączności taktycznej z 19 pułkiem ułanów.
Działania bojowe
Walki nad Wartą
1 września pluton kolarzy stoczył potyczki na przedpolu obrony pułku, gdzie drużyna kolarzy z Krzepic wzięła do niewoli 3 żołnierzy niemieckich. W godzinach porannych miasto Działoszyn zostało trzykrotnie intensywnie zbombardowane przez niemieckie lotnictwo, co spowodowało śmierć ponad 100 osób, a miasto zostało zniszczone. Z II batalionu zginęło 2 żołnierzy, a jeden został ranny. Pluton ckm na taczankach 2 kompanii ckm uszkodził kilka niemieckich samolotów. 84 pułk nie nawiązał bezpośredniego kontaktu bojowego z nieprzyjacielem. W nocy 1/2 września na odcinku obrony 84 pp zostały zniszczone wszystkie mosty na Warcie. 2 września rano, pośród mgły, niemieckie patrole nawiązały styczność bojową z patrolami i czatami II batalionu na południowym brzegu Warty, które po stoczeniu potyczek wycofały się na północny brzeg. Po ustąpieniu mgieł, zgrupowanie artylerii z 30 pal oraz 30 dywizjonu artylerii ciężkiej ostrzeliwało podchodzące niemieckie oddziały z 18 DP i 19 DP, wchodzące w skład niemieckiego XI Korpusu Armijnego. W godzinach popołudniowych do Warty zbliżył się niemiecki 51 pp z 18 DP, który o godz. 15.00 podjął natarcie na stanowiska obrony II/84 pp w kierunku na Działoszyn. Silny ostrzał artylerii, broni maszynowej i moździerzy II batalionu oraz 5 kompanii strzeleckiej zatrzymały niemieckie natarcie. Na odcinku III batalionu, tuż po południu doszło do tragicznej pomyłki, ostrzał z ziemi zestrzelił polski samolot obserwacyjny. Patrole i czaty III/84 pp zostały zmuszone do wycofania się przez niemiecki oddział rozpoznawczy 19 DP. W południe odcinek obrony II batalionu oraz Działoszyn i okoliczne wsie były ostrzeliwane przez niemiecką artylerię i atakowane przez niemieckie lotnictwo. Około godz. 17.00 w wyniku skoncentrowanego niemieckiego ostrzału, część 4 kompanii strzeleckiej i 6 kompania strzelecka wycofały się z wielkimi stratami. Do wieczora 5 i część 4 kompanii, wspierane przez 2 kompanię ckm, powstrzymywały niemieckie natarcie na Działoszyn. Po zmroku, przy świetle palącego się Działoszyna i Sensowa, oddziały niemieckiego 54 pp sforsowały Wartę, zajmując przyczółek na jej północnym brzegu. Doszło do otwarcia ognia przez pomyłkę przez 6 kompanię do cofającej się części 4 kompanii. Na odcinku III batalionu odparto niemiecki oddział rozpoznawczy 19 DP, w sile szwadronu kolarzy i plutonu samochodów pancernych, który usiłował sforsować Wartę. II batalion, przechodząc przez wieś Szczyty, o godz. 22.30 wycofał się w kierunku na Ożgów zgodnie z rozkazem dowódcy pułku, zbierając swoje pododdziały. III batalion wycofał się po godz. 22.00 w kierunku Pajęczna, uniemożliwiając wcześniej oddziałom niemieckiej 19 DP forsowanie Warty na swoim odcinku. Za lewym skrzydłem III/84 pp, w luce pomiędzy 30 DP a Wołyńską BK, oddziałom 19 DP udało się sforsować Wartę i oskrzydlić 84 pp, co zmusiło dowódcę dywizji do wycofania 84 pp z linii Warty.
Działania IV batalionu 84 pp
Od 19 do 30 sierpnia IV/84 pp rozbudowywał pozycje obronne w rejonie wsi Ważne Młyny nad Wartą, będąc w podporządkowaniu Wołyńskiej BK. W nocy 30/31 sierpnia batalion wraz z Wołyńską BK został przegrupowany bliżej granicy, a przed południem 31 sierpnia osiągnął Łobodno. W Ważnych Młynach batalion pozostawił załogę bezpieczeństwa chroniącą most na Warcie, składającą się z plutonu z 12 kompanii strzeleckiej i plutonu z 4 kompanii ckm. Po południu stanowiska w Łobodnie przekazał dla 11 batalionu strzelców, a sam pomaszerował przez Kłobuck i Zagórz do lasów Brody Malina, gdzie dotarł o północy 31 sierpnia na 1 września.
Udział IV/84 pp w boju pod Mokrą
1 września o godz. 5.00 batalion obsadził zachodni i północno-zachodni skraj lasu, wszystkimi trzema kompaniami strzeleckimi wzmocnionymi plutonami ckm w I rzucie obrony. Batalion stanowił lewe skrzydło obrony Wołyńskiej BK, sąsiadował na prawo z 21 pułkiem ułanów, a na lewym skrzydle z batalionem ON „Kłobuck”, podległym 7 Dywizji Piechoty z Armii „Kraków”. Około godz. 6.30 na przedpolu pozycji obronnych batalionu ukazały się patrole motocyklistów i 2 samochody pancerne, odpędzone ogniem pododdziałów batalionu. Około godz. 8.00 na pozycje 12 kompanii strzeleckiej wyszło natarcie niemieckich czołgów, przed którymi pędzono ludność cywilną z inwentarzem. Atak został odparty, a armaty przeciwpancerne unieruchomiły dwa czołgi. O godz. 11.00 IV batalion odparł niemieckie natarcie rozpoznawcze, przy wsparciu baterii z 2 dywizjonu artylerii konnej oraz własnej broni maszynowej. Pluton skrzydłowy 10 kompanii i plutony z 4 kompanii ckm wspierały walkę 21 puł. z oddziałami niemieckiej 4 DPanc. ogniem bocznym. O godz. 12.30 trzy niemieckie samochody pancerne wraz z plutonem motocyklistów zostały odparte przez 10 kompanię strzelecką, a podjazd został odparty, uszkodzono jeden samochód pancerny. 11 kompania ubezpieczała ogniem skrzydło broniącego się w Kłobucku batalionu ON „Kłobuck”. Od godz. 15.00 4 kompania ckm ostrzeliwała załogi zniszczonych czołgów przed frontem ułanów i 2 dak broniących się na polanie Mokra III. O godz. 17.00 odparto natarcie niemieckiej piechoty i czołgów na stanowiska 12 kompanii. Po zmroku niemieckie oddziały zaprzestały walki. IV batalion pozostał bez rozkazów, po wycofaniu się Wołyńskiej BK spod Mokrej. Przed frontem IV/84 pp od popołudnia w rejonie Walenczewa koncentrowała się niemiecka 1 Brygada Pancerna, 1 DPanc. Wobec braku dalszych rozkazów mjr Wacław Sokol o godz. 22.00 podjął decyzję odwrotu na poprzednie stanowiska. Po męczącym marszu batalion o świcie 2 września osiągnął Ostrowy, które były obsadzone przez 11 bs.
Dalsze działania w składzie Wołyńskiej BK
2 września o godz. 10.00 IV/84 pp dotarł do wcześniej obsadzanego odcinka Ważne Młyny, zajmując obronę 11 i 12 kompaniami w I rzucie obrony na północnym brzegu Warty, a 10 kompanią w odwodzie. Niemieckie lotnictwo atakowało stanowiska obronne batalionu. Po zmroku w rejonie obrony przeprawiły się oddziały Wołyńskiej BK po walce pod Ostrowami. O godz. 22.00 mosty w rejonie obrony batalionu zostały wysadzone. Po godz. 23.00 IV/84 pp na rozkaz dowódcy Wołyńskiej BK płk. dypl. Juliana Filipowicza podjął odwrót poprzez Brzeźnicę Starą i Brzeźnicę Nową, Wiewiec, Krzywanice, Chorzenice, Żłobnicę, Kuców do lasu Gądka. Do batalionu nie dołączył pluton 11 kompanii strzegący brodu na Warcie w rejonie Stoczki-Łążek. Marsz odbywał się w trudnych warunkach, z uwagi na zatory, przemęczenie żołnierzy. Z batalionu zdezerterowała większość żołnierzy narodowości niemieckiej. Batalion dotarł do wskazanego rejonu w dwóch grupach; mjr. Wacława Sokola w południe 3 września do kolonii Piaski i por. Józefa Balukiewicza w nocy 3/4 września do lasu Gędka.
Walki nad Widawką na pozycji obronnej „Szczerców”
W związku z odsłonięciem skrzydła, około godz. 20.00 dowódca pułku nakazał wycofywanie całego pułku w kierunku Pajęczna i obsadzenie wcześniej przygotowanej pozycji obrony „Szczerców”. W nocy 2/3 września pułk w składzie I, III batalionu i pododdziałów pułkowych zebrał się w Pajęcznie, skąd o godz. 0.30 3 września podjął odwrót przez Białą, Suchowolę, Stróżę do Chabielic, które pułk osiągnął około godz. 8.00. Po dojściu do Chabielic III/84 pp rozkazem płk. dypl. Stanisława Sztarejki zajął pozycję opóźniania na rubieży Kiełczygłów – Osina – Trząs. Nie uzyskano bezpośredniej styczności z oddziałami niemieckimi, po godz. 18.00 III batalion podjął marsz w kierunku głównej pozycji obrony. II batalion poniósł poważne straty w poległych, rannych i rozproszonych żołnierzach. W nocy 2/3 września gros batalionu podjęło marsz przez Siemkowice na Kieruzele, po drodze dołączyły grupy żołnierzy II/84, w tym duża część 4 kompanii. Dalszy marsz od rana 3 września II batalion prowadził przez Kiełczygłów, Rząśnię, Będków, Broszęcin, Kieruzeli, Tatar, Puszczę, Żar, gdzie przeszedł na północny brzeg Widawki. O godz. 19.30 dotarł do lasu na zachód od folwarku Bożydar, gdzie stanął na biwaku, jako odwód pułku. III batalion częścią sił przed południem 3 września obsadził odcinek obrony „Żar” na północnym brzegu Widawki. I batalion obsadził odcinek obrony „Karszewice” około godz. 15.00. 84 pp odpowiadał za 10-kilometrowy odcinek obrony na północnym brzegu rzeki Widawki od Chmielowca do młyna w Rząsawie. Pozycja była umocnieniami polowymi z rowem ppanc, zasiekami z drutu kolczastego i zaledwie z 6 schronami żelbetowymi, trzema na pododcinku „Żar” i trzema na północ od Rząsawy. 4 września pułk porządkował swoje szeregi, dołączały pododdziały i grupki żołnierzy z przedpola, które kierowano do właściwych batalionów. Zreorganizowany II batalion liczył 15 oficerów i około 400 strzelców, z 17 rkm, 7 ckm i 6 kb ppanc. O godz. 13.00 oddział por. Balukiewicza z IV batalionu dołączył do pułku i o godz. 16.00 obsadził odcinek „Smugi”, oddział mjr. Sokoła z IV batalionu stanął w lesie obok folwarku Bożydar jako odwód. Ostatecznie do wieczora 4 września 84 pp pozostawał w I rzucie obrony dywizji i obsadzał dobrze przygotowany pod względem inżynieryjnym odcinek obrony długości około 10 km. Stawy rybne połączone były kanałami, tworząc doskonałą przeszkodę przeciwpancerną. Spalono wszystkie mosty i młyny na Widawce na odcinku pułku. Pułk objął swój odcinek „Ścichawa”. W skład odcinka wchodziły trzy pododcinki: „Żar” w składzie wzmocnionego III batalionu, 12 kompanią strzelecką z I plutonem 4 kompanii ckm, oraz pluton 2 kompanii ckm i pluton 93 samodzielnej kompanii ckm. Odwód pułku stanowił II batalion (bez plutonu ckm), IV batalion (bez 10, 12 kompanii, plutonu 11 kompanii i 4 kompanii ckm