82 Syberyjski Pułk Strzelców imienia Tadeusza Kościuszki (82 pp) – jednostka piechoty Wojska Polskiego.
Formowanie i walki
10 lipca 1920 roku, na pokładzie statku „Jarosław”, do Gdańska dotarła ocalała grupa żołnierzy 1 pułku strzelców polskich imienia Tadeusza Kościuszki, w towarzystwie większości oficerów oraz części zesłańców z rodzinami. Następnego dnia „Odrębny baon 1 pułku strzelców” oraz Legia Oficerska zostały załadowane do pociągu. 3 lipca oba oddziały dotarły do Chełmna. Legia Oficerska oraz rodziny znalazły schronienie w Grupie. 10 lipca baon został wysłany na tereny plebiscytowe w Warmii i Mazurach, gdzie zajął garnizony w Działdowie i Lubawie, a dowództwo pozostało w Chełmnie.
Część batalionu pułku oraz Legii Oficerskiej ostatecznie stała się kadrą 1 Syberyjskiego pułku piechoty, formującego się przy 63 pułku piechoty w Toruniu. 16 lipca wydano pierwszy rozkaz pułku.
13 sierpnia 1 Syberyjski pułk piechoty dotarł nad Wkrę, w okolice Borkowa, gdzie włączono go do 5 Armii. Od 22 sierpnia toczył walki z bolszewickimi oddziałami 4 Armii oraz 3 Korpusu Konnego Gaj-Chan.
Dowódcy batalionów w sierpniu 1920:
- I batalion – mjr Jan Czaplo
- II batalion – mjr Zygmunt Grabowski
- III batalion – mjr Emil Werner
Kawalerowie Virtuti Militari
Okres międzywojenny
22 sierpnia 1921 roku 1 Syberyjski pułk piechoty został przemianowany na 82 Syberyjski pułk piechoty. W październiku 1921 roku pułk przeniesiono do Brześcia nad Bugiem, w obrębie Okręgu Korpusu Nr IX, gdzie stacjonował do 1939 roku. 20 grudnia 1920 roku włączono go do Syberyjskiej Dywizji Piechoty, która później zmieniła nazwę na 30 Dywizję Piechoty.
19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustanowił 1 lipca dniem święta pułkowego.
Zgodnie z rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku. 82 pułk piechoty zakwalifikowano do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Co roku przyjmował około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i żołnierzy. W czasie zimowym dysponował batalionem starszego rocznika, batalionem szkolnym oraz skadrowanym, a w okresie letnim batalionem starszego rocznika i dwoma batalionami poborowych. Dodatkowo wprowadzono kompanię karabinów maszynowych, a stan pułku wzrósł o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 żołnierzy i 12 karabinów maszynowych.
31 grudnia 1937 roku Minister Spraw Wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki, nadał 82 pułkowi piechoty nazwę „82 Syberyjski Pułk Strzelców imienia Tadeusza Kościuszki”.
Udział w wojnie obronnej 1939
W 1939 roku 82 Syberyjski pułk strzelców, wchodzący w skład 30 Dywizji Piechoty gen. Leopolda Cehaka, miał przydział mobilizacyjny do Grupy Operacyjnej „Piotrków” w ramach Armii „Łódź”. Został zmobilizowany w systemie alarmowym w dniach 23–27 marca 1939, a następnie przeniesiony do Szczercowa, gdzie przygotowywał pozycje obronne nad rzeką Widawką.
Po ogłoszeniu pogotowia marszowego (27 sierpnia 1939) i wymarszu nad Wartę (30 sierpnia 1939), pułk objął odcinek obrony od Kochlewa do Bobrownik.
1 września pułk nie uczestniczył w walkach, zaś do akcji wszedł następnego dnia w zajętym obszarze. Tego dnia 82 pp znalazł się pod silnym ostrzałem niemieckiej artylerii XI Korpusu, po którym niemiecka 19 DP zaatakowała jego pozycje. Po zaciętej walce Niemcy zdołali przełamać obronę 2. kompanii strzeleckiej. Na odcinku 82 pułku dokonali pierwszego wyłomu. Przeciwuderzenie I batalionu pułku wyparło Niemców za rzekę, przy czym polegli dowódca I baonu major Zygmunt Rosiński oraz adiutant porucznik Leon Żaczek. Około 19:00 Niemcy przeprowadzili generalny atak, w wyniku którego odrzucili I i II batalion 82 pp oraz zajęli rejon Bobrownik, ponosząc przy tym znaczne straty. Około 22:00 pułk, razem z innymi jednostkami 30 DP, rozpoczął przegrupowanie na główną pozycję obrony. Niemieckie wojska, wyczerpane całodziennymi starciami i stratami, nie podjęły pościgu. W ciągu całego dnia 3 września oraz w nocy z 3 na 4 września Niemcy nie nawiązali kontaktu z pułkiem.
3 września wieczorem pułk obsadził swój odcinek na głównej pozycji obronnej na rzece Widawce pod Szczercowem.
4 i 5 września pułk oraz cała 30 DP stoczyli zacięte walki z niemieckim XI Korpusem w rejonie Szczercowa, utrzymując swoje pozycje.
5 września, w trakcie walk w okolicy Magdalenowa – Teofilowa – Żar, pułk przeprowadził udane kontrnatarcie, odrzucając Niemców z wcześniej zajętych miejscowości.
7 września, obawiając się oskrzydlenia z odsłoniętych boków, 30 DP wycofała się do rejonu Woli Cyrusowej, a 82 pp został przesunięty w rejon Głowna nad rzeką Mroga. Po drodze część oddziałów została wzięta do niewoli przez Niemców.
9 września 30 DP zajął pozycje w lasach w rejonie Przyłęku, gdzie postanowiono przebijać się dalej przez wrogie oddziały.
Siły dywizji liczyły wówczas 40% stanu wyjściowego, tj. około 5000 żołnierzy. 82 pp obsadził zachodnią część lasów w rejonie Józefowa, natomiast pozostałe pułki piechoty zajęły środkową i wschodnią część tego obszaru. Generał Cehak oraz sztab zajęli odpowiednie pozycje w Przyłęku. Patrole zostały wysłane we wszystkich kierunkach, aby zlokalizować siły nieprzyjaciela. Okazało się, że Niemcy znajdowali się na przedpolach. Alarmujące wiadomości napływały z rejonu Jeżowa i Słupi, gdzie stwierdzono obecność wrogich oddziałów zmotoryzowanych. Postanowiono, mimo przewagi liczebnej przeciwnika, uderzyć na Niemców i otworzyć drogę na Skierniewice. O godzinie 10, 82 pp otrzymał rozkaz ataku w kierunku folwarku Krosnowa – Słupię – Julków – Suliszew, z celem uchwycenia mostu na Rawce. W trakcie przygotowań do natarcia, o godz. 9.15, niemieckie natarcie ruszyło od strony Słupi w kierunku Przyłęku Dużego. Polskie przeciwnatarcie rozpoczęło się o godz. 10.00 przy silnym wsparciu artylerii. O godz. 11.30 82 pp zdobył folwark Krosnowa, a następnie w zażartej walce zajął Słupię. W natarciu zginęli dwaj dowódcy polskich batalionów: major Stefan Pękalski oraz major Kazimierz Klimczak. Niemcy ponieśli znaczne straty wycofując się w kierunku Modły i Przybyszyc. W okolicach Modły część sprzętu 18 niemieckiej Dywizji Piechoty utknęła w bagnach, które powstały po spuszczeniu wody ze stawów. 30 DP wydostała się z okrążenia, tracąc około 1400 żołnierzy, w tym 465 poległych.
10–11 września pułk, wraz z ocalałymi jednostkami 30 DP, został skierowany do Puszczy Mariańskiej. Generał Cehak postanowił przegrupować dywizję nocą z 10 na 11 września w rejon Mszczonowa, z zamiarem zdobycia miasta z zaskoczenia. Przegrupowanie rozpoczęło się po zmierzchu, a po przebyciu około 20 km 82 pp, jako czołowy oddział, zatrzymał się w rejonie miejscowości Rudki-Młyn, planując połączenie się ze strzelcami kaniowskimi. Niestety, ci przemieścili się w kierunku Mszczonowa innymi drogami kilka godzin wcześniej. 30 DP dotarła do osiągniętego rejonu 11 września, a po analizie sytuacji i własnych możliwości, gen. Cehak około godziny 3.00 odwołał planowane natarcie na Mszczonów i nakazał powrót do Puszczy Mariańskiej, skąd planowano przebić się do stolicy przez Żyrardów.
13 września pułk, podobnie jak reszta dywizji, był w odwrocie na Modlin.
Po drodze część oddziałów wpadła w ręce niemieckie, podczas gdy pozostałe, wraz z Grupą Operacyjną gen. Thommée, dotarły do Twierdzy Modlin, gdzie obsadziły odcinek „Twierdza”. Stan całej 30 DP wynosił wówczas: 1840 ludzi, 842 konie, 13 ciężkich karabinów maszynowych oraz 21 dział.
Żołnierze pułku i dywizji bronili twierdzy aż do jej kapitulacji 29 września.
Batalion marszowy 82 pp, dowodzony przez kpt. Wacława Radziszewskiego, walczył m.in. w obronie twierdzy brzeskiej.
Kawalerowie Virtuti Militari
Po zakończeniu walk, były dowódca Armii „Łódź”, gen. dyw. Juliusz Rómmel, w „Rozkazie pochwalnym dla 30 Dywizji Piechoty” przyznał order Virtuti Militari IV klasy ppłk dypl. Antoniemu Chruścielowi, mjr. Kazimierzowi Klimczakowi, mjr. Stefanowi Pękalskiemu oraz mjr. Zygmuntowi Rosińskiemu.
Dodatkowo dowódca armii przekazał do dyspozycji dowódcy 82 pułku piechoty 30 orderów Virtuti Militari V klasy dla żołnierzy pułku.
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar został ufundowany przez mieszkańców powiatu Brześć. 16 lipca 1928 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór lewej strony chorągwi 82 pułku piechoty. 1 lipca 1928 roku w Brześciu Prezydent RP wręczył pułkowi sztandar ufundowany przez mieszkańców powiatu brzeskiego.
Według notatki muzeum WP, po kapitulacji Modlina, sztandar został zakopany 28 września 1939 roku w Kazuniu, pomiędzy blokami mieszkalnymi dla podoficerów. W czasie zakopywania obecni byli: kpt. Teodor Białobrzeski, gen. Chruściel (wówczas płk) oraz sierż. Nuszkiewicz. Poszukiwania kpt. Białobrzeskiego w miejscu wskazanym przez Nuszkiewicza nie przyniosły rezultatów, a świadek niedługo potem zmarł. Sztandar odnaleźli żołnierze 2 pułku saperów w pobliżu mostu w Kazuniu. 1 lutego 1960 roku Gabinet Ministra Obrony Narodowej przekazał do zbiorów Muzeum WP płat z orłem od sztandaru 82 pp.
Odznaka pamiątkowa
28 czerwca 1928 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 82 pułku piechoty. Odznaka o średnicy 38 mm ma kształt okrągłej tarczy, pokrytej ciemnozieloną emalią (nawiązującą do barwy historycznych mundurów strzelców), z numerem „1” oraz skrótem „SYB” umieszczonym w kole z oksydowanego srebra, a także numerem i aktualną nazwą pułku „82 PUŁK PIECHOTY”. Odznaka oficerska była jednoczęściowa, tłoczona w srebrze i emaliowana, podczas gdy odznaka żołnierska była także jednoczęściowa, lecz tłoczona w tombaku bez emalii. Autorem projektu odznaki był oficer pułku Tadeusz Tomasz Brąglewicz, a wykonawcą Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Emblematy
31 grudnia 1937 roku Minister Spraw Wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki, zarządził, aby żołnierze pułku na naramiennikach kurtek i płaszczy nosili inicjały patrona „TK” zamiast dotychczasowych numerów „82”, a także by na kołnierzach (łapkach) kurtek sukiennych oraz płaszczy (peleryn sukiennych) nosili emblematy przedstawiające stylizowanego orła z literą „S” na tarczy białociemnozielonej.
Strzelcy syberyjscy
Dowódcy pułku
- mjr / płk piech. Franciszek Dindorf-Ankowicz (14 VII 1920 – 19 III 1927 → dowódca piechoty dywizyjnej 30 DP)
- ppłk / płk dypl. piech. Stanisław Świtalski (31 III 1927 – 23 X 1931 → dowódca piechoty dywizyjnej 9 DP)
- ppłk piech. Prymus Żelichowski (VIII 1931 – XI 1935 → kierownik Okr. Urz. WFiPW OK IX)
- ppłk dypl. piech. Stanisław Wiloch (XI 1935 – 1937 → I oficer sztabu generała do prac przy GISZ)
- ppłk dypl. piech. Antoni Chruściel (III 1938 – 28 IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
- mjr piech. Józef Liwacz (p.o. 10 VII 1922 – 1923)
- ppłk piech. Antoni Własak (X 1924 – 22 V 1925 → zastępca dowódcy 17 pp)
- ppłk piech. Eugeniusz Zuger (22 V 1925 – 22 VII 1927 → dowódca 2 pspodh)
- ppłk piech. Jan Załuska (31 X 1927 – XII 1930 → dowódca 8 pp Leg.)
- ppłk piech. Józef Giza (28 I 1931 – 20 V 1932 → zastępca dowódcy 2 pspodh)
- ppłk dypl. piech. Aleksander Misiurewicz (od 15 V 1932)
- ppłk piech. Franciszek Mieczysław Targowski (31 III – IX 1939 → dowódca rezerwowego 82 pp)
II zastępca
mjr piech. Edward Jan Pach (IV 1934 – 1939)
Żołnierze 82 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć m.in. w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Mirosław Barczyński: 30 Dywizja Piechoty 1918 – 1939. Biała Podlaska: Oficyna Wydawnicza „Donatech”. Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1996. ISBN 83-903827-7-6.
Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Franciszek Dindorf-Ankowicz: Zarys historii wojennej 82-go syberyjskiego pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2022-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-02-10)].
Włodzimierz Wierzbicki (red.), Bronisław Skarżyński (red.), Jan Waszczuk (red.): Korpus Poleski (jednodniówka). Brześć nad Bugiem: Okręg Korpusu Nr IX, 1928.
Jan Wróblewski: Armia „Prusy” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975. ISBN 83-11-07212-4.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.